PUNCTUM III. De accusatore, testibus et reo.

73. De accusatoribus. Quando debet fieri accusatio, aut denuntiatio. An custodes, etc.

74. Clerici quando possunt accusare.

Et an debeat praecedere correctio.

Praesertim si in communitate vivitur.

75. De monitoriis.

76. De denuntiationibus Haereticorum.

77. De blasphemiis haereticalibus.

78. De superstitionibus.

79. De testibus. Quando tenentur, etc.

80. Qui omittit dicere veritatem.

81. Qui occultat veritatem.

82. De reis. Reus quando teneatur confiteri.

83. An cum poena est magna.

84. Si falsum delictum sibi imponit.

85. Si falsum delictum imponit accusatori.

86. An reus possit resistere; et an teneatur fugere, etc.

87. An possit carcerem effringere; et an custodem pecunia corrumpere. An alii possint auxilium ei in hoc praebere, etc.

73. Et 1. circa accusatorem multa d. scribunt, quae in opere nostro observari possunt at quia illa potius ad forum quam ad conscientiam pertinent, hic omissa facimus; adnotemus tantum aliqua magis praecipua. Notandum 1. aliam esse accusationem, aliam denuntiationem iuridicam, aliam denuntiationem evangelicam, sive paternam. Accusatio est illa quae fit Superiori tamquam iudici, ut reus puniatur, cum obligatione probandi delictum, et poenam incurrendi, nisi probatur. Denuntiatio iuridica fit superiori tamquam iudici, sine tamen obligatione probandi delictum. Denuntiatio vero evangelica, sive paterna, est quae fit superiori uti patri. Notandum 2. quod cum agitur de evitando damno communi,

quilibet tenetur accusare delinquentem, ut cum delictum esset perduellionis, haeresis, aut latrocinii in publica via, et huiusmodi: et in istis casibus, ut dicit Sanch., potest aliquando iudex iuste offensum ad offensorem patefaciendum obligare, ut damno publico caveatur. Dicunt tamen Sotus Caiet. Sanch. Lugo, Salm., etc. ordinarie sufficere denuntiationem facere, quia de hoc satis contenti sunt Superiores¹. Talis obligatio etiam intercedit cum agitur de evitando innocentis damno, semper ac gravi incommodo non esset denuntianti. Illi tamen qui stipendio locati sunt a republica, aut a dominis, ut denuntient, aut accusent delinquentes, tenentur ad hoc etiam cum gravi incommodo, alias debent satisfacere damnum quod ex tali denuntiationis omissione oritur. Dubitatur an agrorum, aut gabellarum custodes, nisi denuntient, teneantur solvere poenae valorem, quae, si denuntiassent, exacta fuisset? Multi, ut Sotus Molina Laym. etc. affirmant; sed multi alii commuius negant, ut Azor. Less. Lugo Sanchez Navar. Salmnat., etc., quia (ut dicunt) ipsi peccant quidem contra iustitiam legalem, non autem contra commutativam respectu poenae; dum fiscus, aut domini non acquirunt ius ad poenam, nisi post sententiam; tanto magis quod finis legis nihil aliud est, nisi ut domini remaneant indemnes; unde sufficit, ut custodes restituant tantum gabellarum valorem, qui solvendus erat, aut damnum illatum².

74. Notandum 3. quod cum agitur de reparando damno proprio, aut propinquorum usque ad quartum gradum, aut Ecclesiae, licite possunt clerici accusare delinquentes, eiam in causis sanguinis; modo expresse protestentur se nolle poenam corporalem, sed solam damnorum restaurationem³.

Notandum 4. quod quando delictum vergit in damnum commune, licet sit occultum, debet denuntiari, praetermissa correctione, praesertim si delictum sit haeresis, ut habetur ex propos. 5. damnata ab Alexand. VII. Sed si delictum redundaret in damnum solius delinquentis, debet tunc praemitti correctio iuxta Evangelium; sed si illa non prodesset, licet in Evangelio dicatur, quod debeat repeti coram uno aut duobus testibus, nihilominus si in aliqua religiosa, communitate versatur, dicit s. Thomas⁴ cum s. Augustino tunc expedire denuntiare delictum Praelato priusquam aliis: quia (ait s. Doctor) Praelatus magis potest prodesse, quam alii⁵. Imo Angelicus alibi⁶ animadvertit, quod cum Religiosus videt correctionem futuram fore utiliorem per Praelatum, quam per se, tunc potest statim ipse denuntiare delinquentem Praelto: nam in secreta correctione magis principalis finis est fratris emendatio, quam illius famae conservatio; et idem dicunt s. Bonav. s. Antonin. Sanch. Sot. Castrop. Laym. etc.⁷. Et rationabiliter subiungunt Laym. Sanchez et Suar. quod cum delictum (sive sit grave, sive leve, non adhuc est emendatum, et timetur relapsus, semper melius erit a principio illud denuntiare Superiori, qui prudens iudicatur (ut plerumque aestimari debet; nisi constet de contrario), qui semper melius aliis reparare potest; tanto magis quod omnia delicta particularium in communitatibus religiosis (ut p. Suarez) fere semper redundant in commune damnum, aut propter scandalum, aut propter infamiam, quam religio potest sufferre. Qua de re merito a Pontificibus approbata fuit regula Societatis Iesu, ut quisque Religiosus deferre possit ad Superiorem delictum, quia aliquam correctionem praemittat⁸.

75. Notandum 5. quod cum per

edictum, aut monitorium publicum praecipitur denuntiare aliquod delictum, non adest obligatio denuntiandi illud, nisi quando delinquens est diffamatus, aut saltem si habeatur iudicium, aut cum est in damnum communitatis, aut tertii; sed cum hac differentia, quod cum delictum est tantum in damnum tertii, debet praemitti correctio, et non adest obligatio denuntiandi cum damno proprio; sed cum delictum est in damnum commune, totum contra; tunc enim non tenetur praemittere correctionem, et quilibet denuntiare tenetur, etiam cum proprio damno¹. Hoc valet pro monitoriis in generali, sed loquendo de monitoriis particularibus, pro quibus Episcopus excommunicationem fert (ut concessit s. Pius V. in Bulla Sanctissimus), in iniuste retinentem, aut non revelantem intra certum tempus em qui retinet, alterius bona (intellige notabilis valoris) ablata, aut inventa, in hoc debet adverti cum Instructione confess. tyron. et cum Barbosa², qui citat alios aa. fere communiter uniformes, non teneri denuntiare: 1. Ipsum furem. 2. Eum qui furem quidem scit, sed sine gravi proprio incommodo denuntiare non potest. 3. Eum qui cogi non potest ad testimonium ferendu, ut filius, uxor, parens, et Instructor praefatus cum Bonac. dicit idem de coniunctis usque ad 4. gradum, et omnium eorum, qui sunt de fmailia eiusdem qui rem detinet: sed non excusat servos, quoties ab illorum servitio sine gravi incommodo discedere possunt. Infames tamen, licet fidem non faciant, tenetur denuntiare. 4. Eum, qui solus scit factum, et non potest alium habere testem, ut probet illud. 5. Eum qui nescit certa scientia, aut qui a personis dubiae fidei scivit, aut non meminit a quo audivit, aut si scivit ab eo qui iam denuntiavit. 6. Eum qui iuste compensavit pro suo credito. 7. Eum qui tempore monitorii existebat extra dioecesim; non autem qui a dioecesi proficiscitur antequam temrinus monitorii spiret. 8. Eum qui delictum cognovit secreto naturali commisso, aut promisso. Dicunt tamen nonnulli canonistae apud Riccium³, ut Felin. Abb. Rip. etc. laicos teneri denuntiare furem, licet sciverint secreto; sed theologi communiter, ut Sotus, Azor. Salm. Navarr. Filliux. Arag., etc. cum s. Thoma⁴ docent oppositum. Potest emanari monitorium etiam pro scripturis authenticis occultatis, licet non sint partis, sed tertii; modo hic tertius non sit in causa, ut dicit idem Instructor, ex cap. 1. de probat.

76. Notandum 6. circa obligationem denuntiandi haereticos, si isti tantum sunt de haeresi suspecti, ut sunt confessarii sollicitantes ad turpia, sortilegia patrantes, Sacramentis abutentes, duas uxores ducentes, Sacramenta ministrantes sacerdotio non initiati (alii addunt sacerdotes sigillum frangentes sacramentale), sed hoc communius negant Lugo Molin. Bonac. Salmantic. et.c): item blasphemias haereticales effutientes, omnes isti denuntiari debent, sed non adest obligatio denuntiandi cum gravi damno proprio. Et proabbiliter, ut dicunt Lezana, Bord. Dian. Homob., etc. eitam excusantur a denuntiando omnes coniuncti usque ad 4. gradum, quia in hoc semper adest grave damnum aut incommodum. Secus autem si sunt haeretici formales, ut tenendum est cum Suar. Salm. Fel. Potest., etc. contra alios, quia haeresis est lues quae semper in damnum commune redundat. Ideoque isti denuntiandi sunt etiam cum damno proprio: et non tantum a fratribus, sed eitam ab uxoribus, filiis et a parentibus, iuxta sententiam communisimam Azor. Bonac. Ronc.

Salm. Dian. Viva¹.

77. Notandum 7. praesertim circa blasphemias, aut propositiones haereticales, quod quando illae prolatae sunt serio et advertenter, adest obligatio denuntiandi intra mensem, ut dicit praefatus Instructor, contra Salmant. qui volunt intra sex dies; sed Salm. loquuntur de legibus particularibus Hispaniarum. Dictum est serio et advertenter, quia non adest obligatio denuntiandi propositiones, aut blasphemias prolatas ex ignorantia, aut lapsu linguae, aut eo iracundiae impetu, ut proferentem extra rationis usum abripuerit, aut prolatas sine pertinacia, quae semper necessaria est ut ad denuntiandum obligationem inducat, ut dicunt iidem Salm. cum aliis². Olim ex Concil. Lateran. erat obligatio denuntiandi omnes blasphemias etiam simpilces, sed ut dicunt Sanch. Tamb. et Mazzotta, hodie haec obligatio abiit in desuetudinem, saltem ut volunt Salmant. cum Bonac. Trull. etc. cessat haec obligatio, si delinquens emendatur per correctionem³.

78. Notandum 8. quod, generaliter loquendo, debent etiam denuntiari superstitiones, cum sunt qualificatae, nempe cum sunt factae cum pacto aut invocatione expressa daemonis, aut eum adorando, aut certos psalmos aut preces recitando quibus videtur in auxilium invocari ille; aut hostiis consecratis, chrismate, aut oleo sancot abutendo, aut si illas ex professo docuerint vel docti fuerint; aut si effectum consecutae sint. Dictum est generaliter loquendo, quia in regno nostro, quoad sortilegia a saecularibus patrata, ex insinuatione nostri regnantis regis Caroli, nulla adest obligatio eos denuntiandi ad tribunal ecclesiasticum, nisi cum intercederet Eucharistiae, aut olei sancti abusus⁴. Notandum tandem quod in eos qui culpabiliter omittunt denuntiare, adest excommunicatio, sed ferendae sententiae; nec est reservata, uti advertunt Bonac. Lugo Fel. Potestas etc.⁵.

79. 2. Quoad testes, omissa faciemus hic ea quae ad forum pertinent. Notabimus dumtaxat 1. testem non teneri veritatem fateri, ut dicit s. Thomas⁶, nisi cum ea opus est secundum charitatem ad reparandum ailquod grave reipublicae aut proximi malum, aut ut pareatur iudicis mandat, qui legitime eum interrogat, nempe cum semiplena habetur probatio publicitatis delicti, aut indiciorum evidentium, etc. alias non tenetur testis ad deponendum quod scit⁷. Sic pariter non tenetur, quando inde proveniret sibi, aut suis aliquod damnum, aut cum sub naturali secreto factum cognovisset, ut dicit s. Thomas l. c. art. 2. modo revelatio non expediret ad vitandum commune damnum, aut ut liberaret proximum ab aliquo futuro damno⁸.

80. Notandum 2. quod si quis advertenter falsum testatur, et eius depositio est damni alterius causa, nemo dubitat quin totum damnum restituere teneatur⁹. Sed dubitatur 1. an peccet, et teneatur ad restitutionem testis, qui veritatem fateri renuit, in casu uqo tenetur eam aperire ex iustitia, aut ex charitate? Oportet distinguere: si iste effugit ne citetur, peccat contra charitatem, non autem contra iustitiam; qua de re nihil tunc tenetur restituere, ut fatentur omnes. Si autem citatus iam elabitur, nonnulli eum obligant ad damnum; sed communiter, et probabilius negant Lugo Less. Mol. Silvest. et Bonac., quia citatio dumtaxat ad obedientiam eum constringit non autem ad iustitiae actum¹⁰.

81. Dubitatur 2. an ad restitutionem teneatur testis, qui a iudice legitime interrogatus veritatem celat, quin falsum testetur, v. gr. dicendo

se nihil scire? Multi affirmant, ex eo quia, posito iudicis praecepto, ex iustitia tenetur testis veritatem fateri. Sed probabiliter negant Molina Less. Bonac. Lugo Raynaud. et alii propter eamdem superius allatam rationem, quia iudicis praeceptum testes ad testificandum non obligat ex iustitia, sed solum ex obedientia. Hinc infert Ciera¹ cum de Ianuariis hunc ne casum quidem reservatum incurrere, quia reservatio (ut ait) afficit falsum cum positivo mendacio, non autem negative testantem. Dicit tamen Bonac. quod si testis iurat se quod scit fassurum, tunc tenetur ex iustitia veritatem aperire propteriusiurandum promissorium quod praestitit. Sed huic probabiliter respondet Lessius, quod testis iurando veritatem dicturum, non intendit se ligare iustitiae, sed tantum religionis vinculo, quae religio non obligat ad restitutionem².

82. 3. Quoad reos, Notandum 1. quod non tentur reus suum delictum confiteri, si iudex non est legitimus, aut nisi legitime interroget, id est (ut dictum est) nulla praecedente sltem semiplena probatione, aut infamia, aut indiciis manifestis delicti, ut inquit s. Thomas³: Aliud est veritatem tacere, aliud falsitatem deponere. Quorum primum in aliquo casu licet, non enim aliquis tenetur omnem veritatem confiteri, sed illam solum, quam ab eo potest requirere iudex, puta cum praecessit probatio semiplena. Et etiam in dubio an iudex legitime interroget reum, non tentur respondere, quia ille, cum etiam possidet ius ad propriam vitam et famam, in dubio prosequitur possidere ius adi llius conservationem, usquedum non constat de legitima interrogatione; ita communissime Sotus Less. Laym. Caiet. Sanchez Lugo Navar. Busemb. Salmant. contra Palud. et Silvest⁴.

83. Sed quaeritur 1. an reus legitime interrogatus, ante sententiam teneatur suum delictum fateri cum timore magnae poenae? Affirmant Sot. Less. Sanch. Salmant. etc. cum s. Thoma⁵, quia iudex, cum interroget legitime, habet ius veritatem sciendi. Sed negant multi alii, Suar. Lugo, Sa Peyrin. Villal. Elb. Busemb. qui putant non adesse hanc legem tam duram et imbecillitati humanae quasi impossibilem, ut quis teneatur delictum confitendo quasi ex se velle damnari gravi poena (nimirum mortis, triremium, carceris perpetui, aut perpetuae infamiae etc.); nisi esset, ut damno communi consuleretur, v. gr. haeresis, rebellionis etc. Et si probabile est talem non adesse legem, probabile pariter est iudicem ius non habere ad exigendum in eo casu a reo veritatis testationem. Prima sententia est probabilior, hanc tamen secundam improbabilem vocare non possumus; caeterum communiter dicunt Sanch. Salm. cum aliis, confessarium in eo casu non debere reum obligare ad delictum suum confitendum, cum videt quod difficulter poterit eum ad hoc inducere, et scit eum esse in bona fide⁶. Dictum est autem ante sententiam, quia post eam iam iudicium completum est, unde reus non tenetur amplius confiteri, ut dicunt Laym. Sanch. Salm. et.c Imo subiungunt quod ne ante sententiam quidem tenetur reus suum patefacere delictum, nisi iterum interrogetur. Sed huic probabilius contradicunt Sot. Navar. Sayr. et alii communiter (ut fatetur ipse Sanchez), quia ante sententiam perseverat iudicis praeceptum⁷.

84. Quaeritur 2. an graviter peccet innocens, qui sibi delictum capitale imponit, ne gravi tormento torqueatur? Negant Less. Sot. Tol. Silvest. Busemb. etc. quia non tenetur

quis vitam tanto incommodo servare, iuxta id quod dictum est, Tr. 8. n. 2. in fin. Excipit tantum Busemb. cum Tanner casum, quo ex tali confessione damnum commune emanaret, aut familiae infamia. Affirmant contra, et quidem proabbilius Molin. Lugo Nav. et Covar. et licet Lugo primam sententiam habeat ut probabilem propter patronorum auctoritatem nihilominus hanc absolute tuetur. Ratio est, quia licet mediis adeo duris nont enaetur homo suam vitam tueri, attamen non potest positive cooperari morti suae iniustae, dum ipse non est suae vitae dominus. Hinc recte infert Molina, quod reus etiam post confessionem tenetur dicta revocare, semper ac illo modo possit mortem impedire. Sed hic pariter dicit quod si reus sit in bona fide, non debet confessarius eum obligare, ut se retractet, cum periculo quod ille, ut vitet tormenta, peccet formaliter, denno delictum quod non patravit, sibi imponendo¹. Sed si reus denuntiavit alium innocentem, nemo est qui dubitet quin teneatur se revocare, licet quodcumque tormenti genus subiturus fuisset².

85. Notandum 3. nunquam reo licere, licet esset innocens, accusatorem aut testem falso crimini dare, ut causam tueatur, ut certum est ex prop. 44. ex proscriptis ab Innoc. XI. Contra certum est licere delictum occultum, sed verum, accusatoris aut testis prodere, quia hoc absolute conducit, ut sua innocentia cognoscatur, et ut ipse grave damnum vitet; ita communiter Sanch. Milant. Roncagl. Salm. et Viva³. Vide dicta Tr. 11. n. 7. et idem dicunt Sanch. Ronc. Salm. et Coreglia, cum rei delictum esset omnino occultum, quia testis deponendo de delicto penitus occulto, idem est ac si testaretur de falso. Et hoc, ut subiungunt Lugo Milant. et Viva, etiam procedit si testis non testificaretur ultronee, sed a iudice arcessitus⁴. Notandum 4. quod si delictum est ex exceptis, tenetur reus, etiam non interrogatus, complices revelare; secus si delictum non est ex illis, tunc nec tenetur nec potest, si illorum delictum est omnino occultum. Dicunt tamen Laym. Less. et Busemb. si tormentorum vi eos prodat, non peccare⁵.

86. Notandum 5. quod reus iniuste damnatus, non potest satellitibus obsistere vim vi repellendo, v. g. occidendo, aut vulnerando, ut constat ex prop. 18. Alexand. VII. Sed potest quidem positive obsistere, ut ex satellitum manibus liberetur, modo non adsit scandalum, aut gravis perturbatio, ut docet s. Thomas⁶. Secus, si adhuc non est condemnatus, sed carceribus detinetur: aut si iuste est morte damnatus (ut dicit ipse s. Doct. l. c. ad 2.), quia sententia solum damnat ne obsistat, non autem ne fugam arripiat, non potest iam tunc resistere, potest vero licite fugere e carceribus; et idem dicunt Sot. Tol. Caiet. Ronc. Salm. etc. communiter de poena ad triremes, aut ad flagella, aut carcerem perpetuum; modo carcer non sit illo in poenam iam designatus, ut communiter dicunt dd. Sed Lugo Sanch. Less. Nav. et Salmant. (contra Vasq. etc.) excusant damnatos qui e trireminus fugiunt. Quaeritur autem an reus resistere possit, si sententia fuisset iusta secundum externas probationes, sed iniusta secundum veritatem? Alii negant; sed Lugo et Roncaglia non improbabiliter id admittunt, quia praesumptio cedere debet veritati innocentiae, quae dat ius ad detensionem, modo id fieri possit sine scandalo et perturbatione, ut supra dictum est⁷. Dicunt autem aliqui quod morte damnatus tenetur fugere, si potest; sed hoc recte negant Sot. Silv. Sa Salm. etc. quia iuste potest manere in carcere, praesertim si id agat, ut sui

peccati piacularem luat poenam¹.

87. Cum igitur e carcere possit damnatus fugere, potest eam etiam infringere; dum cui permittitur finis, conceduntur etiam media: ut dicunt Sot. Caie. Lugo Tol. Less. Salm. et Ron. Nec ideo ad damni refectionem tenetur, quia tale fractionis damnum per accidens evenit, ut subiungunt Salm. cum Valent. Bann. et Sayr. Dicunt insuper Salm. Ronc. Tamb. etc. quod potest reus eitam pecuniis corrumpere custodem; sed huic acquiescere non valeo, dum nunquam licet proximum ad actionem intrinsece malam inducere, qualis esset si carceris custos eum aperiret, suo in officio delinquendo². Cum autem liceat reo fugere, licebit quoque aliis ei suppeditare funese, limas, aut alia instrumenta, ut fugiat, sicut docent Silvest. Vasq. Less. Lugo Sanchez Ronc. Busemb. Salmant. etc. contra Sotum; modo fuga, ut recte limitant Salmant. et Ronc. non obfutura fuisset reipublicae, v. gr. si latro esset viarum grassator. Nemini contra fas est carceres infringere, ut liberet damnatos: Roncagl. et Busemb. cum communi³. Quomodo se gerere debeat confessarius cum damnatis morte, observa quod dicetur Tract. ult. punct. 8.