CAPUT III. AD QUID TENENTUR DOMINI SERVI ET CONIUGES

7. Obligatio dominorum, praesertim circa salarium.

8. Obligatio servorum. Si permittant furari. Si discedant contra pactum.

9. Salarii praescriptio.

10. et 11. Compensatio.

12. Viri obligatio.

13. Mulieris obligatio, praesertim de sequendo viro.

7. I. Quoad dominos, peccant hi, 1. Si in causa sunt cur servi non satisfaciant praecepto festorum, et annualium

Sacramentorum. 2. Si eis denegent, aut differant salarium. 3. Si eos non corrigant, cum blasphemant, aut scandalum praebent. 4. Si eos snie iusta causa ante tempus conventum eiiciant, et tunc tenentur integrum salarium promissum eis solvere, ex L. Qui operas 38. et L. 16. ff. Locati. Sed hoc intelligitur post sententiam: nam si servus ex expulsione nihil damni passus fuisset, tunc non debet dominus obligari ad integrum salarium, sed ad medietatem, et aliquid amplius¹. Si autem servus infirmetur per sex menses, ad nihil tenetur dominus iuxta communiorem Lugonis, Molinae, Laym. Croix, etc. (quicquid dicat Antoine); dummodo illic non adsit contraria consuetudo. Et ne tenetur quidem ad expensas infirmitatis, ut probabiliter tenet Lugo contra alios; modo servus non esset in gravi necessitate².

8. II. Quoad servos dicimus, quod peccant isti, 1. Si famulatui desunt, aut si domino, ut debent, non obediunt. 2. Si permittunt dominos damnum pati cum impedire possent, et damnum provenit ab extraneis, ad restitutionem tenentur: si vero fieret a domesticis, iuxta communiorem, et probabiliorem Lessii, Lugonis, Azorii, Molin. Holzmann, Salmant. (contra Pontium, et alios) peccarent contra charitatem, cum commode possent impedire damnum; non autem contra iustitiam, dummodo illorum bonorum cura non sit ilils praecipue commissa³. 3. Peccat servus, si ante statutum tempus discedat sine causa. Sed eo casu non potest dominus illi negare totum salarium quod ei debetur pro rata famulatus praestiti; satis tamen erit, si ei solvet dimidium, aut paulo minus, ita dicunt Azor. Filliuc. Silvest. Salmant. Trullench. Fagund., etc.⁴. Si vero discessit ob infirmitatem, aut aliam iustam causam, potest totum stipendium tempori correspondens famulatui exhibito exigere, et tunc nec supplere tenetur opera a quibus tunc cessavit⁵.

9. Notandum hic 1. Servo post duos annos, quam discessit (iuxta Bullam sancti Pii V. apud Salmantic. de 4. praecepto num. 134.), imo post duos menses (iuxta Decretum S. Concilii Neapolitani) non posse amplius dari actionem in salarium: sed hoc intelligitur in iudicio, quia in conscientia bene potest illud praetendere, imo compensare, modo pro domino non stet praescriptio triennalis legitime facta cum titulo, et bona fide⁶, iuxta id quod dicetur Tract. 10. n. 10. et 11. cum de praescriptione erit sermo.

10. Notandum 2. Quod si servus famulatus fuisset sine salario determinato, et dominus nollet ei satisfacere, bene potest sibi compensare, saltem quoad infimum pretium, semper ac dominus solitus fuisset solvere ilud aliis, aut si iam aliis soluturus esset. Aliud vero est de illis pueris, pro quibus rogantur nobiles, ut eos inter suos familiares adscribant, vel cooptent, quibus ex consuetudine solent dari tntum alimenta⁷.

11. Notandum 3. Quod non potest servus operas suas sibi compensare, si ipse eas maiori pretio dignas existimet, quam est quod accipit, cum proscripta sit haec propositio 37. ab Innoc. XI. quae dicebat: Famuli domestici possunt occulte heris suis surripere ad compensandam operam suam, quam maiorem iudicant salario, quod recipiunt. Nihilominus recte dicunt Viva, et Salm. Less. et Molina (quicquid dicat La-Croix) hoc non procedere, cum servus necessitate coactus convenisset de salario notabiliter minore iusto; quia tunc, sicut dominus teneretur solvere iustum, ita servus potest sibi compensare (sed non ultra infimum); dummodo (ego subiungo) herus pro

eodem pretio minore iusto non invenisset sine iustitiae laesione qui ei famulatus fuisset. Praeterea dicunt Sotus, Navar. La-Croix, Corella Filguerra, etc. quod tunc servus non potest maius salarium exigere, quando proprio libito augeret operas debitas, non autem quando eas augeret ex voluntate expressa, vel tacita domini. Tunc tamen dicunt Viva, Croix, et Cardenas, quod non potest servus ex se facere compensationem sine consilio peritorum, aut alicuius theologi valde docti. Contra tenent Salm. quod si compensatio esset evidenter iusta, et abesset periculum allucinationis, quia res de se patens esset, tunc potest servus iuxta infimum pretium compensationem sibi facere. Et dicunt quod praefata propositio ideo damnata fuit, quia nimis generaliter loquebatur¹.

12. III. Circa coniuges peccat vir, 1. Si male habeat uxorem verberibus, aut contumeliis sine iusta causa; potest autem caeteroquin in eam animadvertere, iusta accedente causa (ut esset praesertim causa honoris), dummodo animadversio esset competens statui, et conditioni uxoris, ut dicunt Busemb. Elbel, et Gob.; alias dupliciter peccaret. 2. Si uxori est impedimento, quominus satisfaciat praeceptis: si vero tantum ei impediret ea, quae sunt consilii, nimirum frequentiam Sacramentorum, dicunt Bonac. Sayr. Busemb. Filliuc., etc. quod si impediret sine causa, tantum venialiter peccaret, non autem graviter, nisi sibi constaret, quod ex ipsis uberiorem fructum illa perciperet². Si negat, aut negligit ei procurare alimenta, intelligitur iniuste: nam iuste potest ea negare, si mulier discedit ab illo sine causa, aut si illa adulterasset, ut dicunt Sanch. et La-Croix, cum Castropal.³. Quoad dotem tamen propter adulterium non potest vir sibi abdicare illam ante iudicis sententiam: licet ut dicit Croix cum Castrop. contra Sanchez, possit uxori repetendi dotem opponere exceptionem adulterii⁴.

13. Peccat vero uxor, 1. Si non obedit viro in eo, quod iustum est (praesertim in non reddendo debito coniugali), et si domesticam gubernationem sibi assumit, modo vir ad eam habilis sit, aut non sit profusus in prodigendis rebus suis. 2. Si de rebus communibus impenderet plus quam solent sui ordinis aliae uxores. Observa quod dicetur Tract. 10. num. 33. de furto 3. Si ad secundas nuptias transiens non servat filiis prioris coniugii bona, quae a primo viro accepit, quorum tantum usus sibi competit, ut habetur ex Authentica, Ex testamento, et Authent. In donatione, cap. de secundis nupt. 4. Si iniuste renuit sequi virum, qui mutat domicilium, licet sine sufficienti causa, et etiam si in longinquas partes proficiscatur, ubi diutius ei morandum sit, quia si brevi redeundum esset, nec mulier tenetur ire, nec vir eam conducere, sicut etiam nec vir tenetur, si magna impensa opus esset, ad secum illam conducendam; ita Sanch. Tolet. Filliuc. Salmant. et alii communiter⁵. COntra non tenetur mulier sequi virum: 1. Si talis esset conventio inita in sponsalibus, et nulla accidisset nova et gravis causa, tunc non animadversa, ut dicunt Castrop. Navar. Sanch. Salmant., etc.⁶. 2. Si vir vellet eam conducere ad malum finem. 3. Si illa in itinere deberet se exponere gravi periculo mortis, aut alterius gravi damni. 4. Si vir vellet peregre proficisci, ut dicunt Nav. et alii communiter⁷. An autem uxor teneatur sequi virum exulantem? alii negant, sed probabilius affirmant Sanch. Bossius, et alii⁸.