CAPUT III. DE DIVORTIO

90. De divortio quoad vinculum.

91. Quoad torum; et quot causis potest fieri divortium. I. Causa delicti. II. Morbi. III. Consensus.

92. IV. Timoris damni. V. Adulterii.

93. Sed 1. requiritur adulterium perfectum, et certum. 2. An teneatur coniux se separare.

94. Casus in quibu snon potest separari ab adultera.

95. De iure revocandi adulterum.

96. An possit propria auctoritate.

97. Facto divortio quis coniugam potest religionem ingredi.

90. Divortium bifarium esseo potest quoad vinculum, et quoad torum. Divortium quoad vinculum tribus tantum casibus dari potest. 1. Si alter coniugum moritur. 2. Si duorum coniugum infidelium alter ad Fidem convertitur, saltem si infidelis sine Creatoris iniuria pacifice cohabitare renuit. 3. Si antequam consummetur matrimonium, intra primum bimestre ad hunc finem a lege concessum; alter ingrederetur religionem. Itaque inter infideles matrimonium licet sit validum, non tamen est indissolubile: tunc indissolubile fit, cum uterque coniux ad Fidem convertitur, modo illud consumment post conversionem;

aliter Papa in aliquo (sed urgentissimo) casu etiam illud potest dissolvere. Quod si tantum alter convertitur, hic non potest ad alias nuptias transire, nisi in casu (ut dictum est) quo alter non conversus velit inducere eum in peccatum, et renuit cohabitare sine contumelia divini Neminis, ut exprimitur in cap. Quanto, de Divort. Hoc ita era primaevis temporibus, sicut scripsit apostolus 1. Cor. 7. 13. et seq. ex eo quia tunc temporis ob miracula quae saepe saepius fideles operabantur, multi infideles ad Fidem veniabant; sed hodie, iam cessatis miraculis ita frequentioribus, recte dicunt Sanchez Pont. Tourn. Conc. Salmant. etc. cum communiori, non licere amplius cum coniuge infideli cohabitare, ob perversionis periculum; qare hac nostra tempestate, si coniux infidelis admonitus converti recusat, fidelis potest et debet eum derelinquere, et potest ad alias transire nuptias, ut habetur ex instructionibus Gregorii VIII., et sancti Pii V.¹. Loquendo autem de matrimonio inter fideles, illud certe est indissolubile, usquedum vivunt, nisi esset quod alter eorum ante consummationem religionem profiteretur. Ideoque coniugibus conceduntur duo menses a matrimonii celebratione, in quibu snon tenentur reddere debitum coniugale, ut habetur ex cap. Si quis Coni. 25. qu. 7. et ex Trident. sess. 24. can. 6. Quod si quis in religionem se reciperet elapso bimestri, professio esset illicita, sed non invalida, ut dicunt communiter Sanchez Pont. Salm. Trullench. etc.². Hoc tamen intelligitur modo matrimonium nons it necessarium ad legitimandam prolem, vel ad reparandum scandalum, aut sponsae infamiam: nam tunc non posset sponsus eam derelinquere, ne religionem quidem ingrediendo³. Quaestio autem est, an Papa possit dispensatione sua matrimonium ratum solvere. Duplex adest sententia. Negant Pont. Gonet. s. Bonav. Scotus Castrop. Sot. etc. dicentes matrimonium ratum eiusdem esse naturae ac consummatum, unde lege divina indissolubile est; sed affirmant Bellarm. Sanch. Caiet. Navar. Vasq. Coninch. Salm. etc. dicendo quod Papa tanquam Vicarius Christi potest dispensare in aliquibus, quae sunt de iure divino, sed humanus actus concernunt, urgnte tamen magna causa, ut esset in casu v. g. si superveniret impotentia coniugum, aut scandalum imminens, aut bonum publicum. Addunt etiam, si adsit disparitas conditionis, morbus contagiosus, dissensiones perversae, mutuus coniugum consensus, sed merito has quatuor causas non admittit P. Concina, saltem si non urgeat necessitas boni publici; nam alias istis admissis pauca matrimonia rata et firma restarent⁴.

91. Quoad divortium tori, et cohabitationis, firmo remanente vinculo coniugali, sex causis potest hoc divortium fieri. 1. Si alter coniugum aliquod committeret delictum alteri perniciosum, ut si conaretur eum in peccatum inducere, aut si a Fide deficeretur; tunc enim innocens potest, imo debet eum derelinquere, si est in periculo perversionis; et si delictum est publicum, et si divortium factum est ex Ecclesiae sententia, tunc potest etiam fieri Religiosus, ut habetur ex Can. De illa, de Divort.⁵. 2. Si alter coniugum lepra sit foedatus, aut alio morbo contagioso laborat, aut si sit amens, furiosus, aut maleficus, aut obsessus; dum recte tunc potest alter separari, si manet in gravi periculo alicuius damni⁶. In casu tamen leprae, ait s. Thomas⁷ quod sanus tenetur reddere debitum, sed non cohabitare. 3. Si coniuges ex communi consensu separentur, quod ceteroquin permitti non solet, si ambo non ingrediuntur religionem, aut saltem nisi, muliere

religionem profitente, vir Sacris initietur. Attamen si uxor 60. annos esset nata, aut etiam 50. et castitatem voveret, dicunt Sanch. Bonac. Barb. Viva, etc. etiamsi ipsa in saeculo remaneret, posset vir ingredi religionem, aut sacerdotio initiari¹. Si autem coniux qui in saeculo manet, nesciebatse in tali casu teneri ad vovendam castitatem inquiunt Sanch. et alii contra Anacletum apud Ferraris², quod etiam post datum consensum, revocare potest coniugem, qui iam professus est.

92. 4. Iusta etiam causa est divortii coniugis saevitia cap. Ex transmissa de Rest. spol. et hoc licet coniux iusta indignatione sit arreptus, nempe ob aliquod delictum ipsius, uti habetur ex c. de Benedicto 33. q. 1. Dicunt etiam Sanch. Salm. et alii communiter, sufficere ad divortium, si coniux malum grave timeret sibi, aut filiis, aut suis propinquis ab altero coniuge, aut ab eius coniuntis; et pro malo gravi non tantum intelliguntur minae mortis, aut gravis vulneris, cum coniux solet eas exequi, sed etiam convicia crebra, et gravia pro personae qualitate, v. g. si est nobilis³. Quaeritur autem an sola verbera sufficiant ad divortium? Dicunt communissime Pont. ronc. Sanch. Silv. Arm. etc. licere viro aliquando uxorem verberare, modo id frequenter non faciat, nec severe; quare dicit Sanch. non posse uxorem separari, cum verbera sunt levia (excipiunt Salm. si uxor sit nobilis). Addunt Ronc. Bonac. Castr. cum eodem Sanch. licet verberationes fuissent graves, sed semel illa sic vapulavit, nec timeretur probabiliter ne replicarentur⁴. Advertendum tamen cum Sanch. Salm. Cast. Anacl. etc. talem separationem ob saevitiam non posse fieri sine iudicis auctoritate, nisi esset quod damni periculum moram non pateretur, aut nisi quia coniux timens damnum non posset litigare, aut iudicem adire, aut non posset faciliter probare periculum⁵. 5. Si alter coniugum adulteraretur, uti habetur ex Matth. c. 5. v. 32. et 19. 9. Quicumque dimiserit uxorem suam, nisi ob fornicationem... moechatur, et ex c. Ex litteris, et ex c. Significasti, de Divort.

93. Sed super hac 5. causa adulterii, plura notanda hic sunt. Notandum 1. ad faciendum divortium requiri adulterium perfectum cum effusione seminis, ut dicunt probabiliter Sanch. Fill. Bon. Salm. Escob. Led. etc. contra Sot. Silv. Conc. etc. quia nomine fornicationis intelligitur consummata per seminationem, qua fit carnis divisio⁶. Et non sufficit de hoc aliquam habere probabilitatem, sed requiritur, ut talis adsit praesumptio, ut fundet moralem certitudinem, sicut communiter dicunt Sotus Sa Viva cum s. Bonav. s. Antonin. et s. Thoma⁷, ut esset, si testes asserant vidisse solum cum sola, nudum cum nuda in eodem lecto iacentem, sicut dicitur in c. Caeteris, 12. de Praesumpt. Et praefatae circusmtantiae intelliguntur coniuctae (dum non sufficit, ut sit inventus solus cum sola), ut dicunt Sanchez, et Navar. Nec per se sufficiunt soli tactus, amplexus et oscula, ut dicunt Pont. Viva Sanch. Palud. Barb. Nav. Castr. Contra dicunt idem San. Viva. Castrop. cum aliis sufficere pro foro conscientiae, si unus fidei integrae testetur adulterium, aut aliquod vehemens det iudicium. Et sufficit etiam (ut dicit Castr. cum Menoch.) epistola uxoris in qua confitetur suum adulterium. Et ita eitam puto sufficere, si aspiciatur solus cum sola in eodem lecto⁸. An autem liceat facere divortiumob sodomiam aut bestialitatem a coniuge commissam? Negant Innoc. Abul. etc., quia haec crimina non sunt fornicationes. Affirmant vero communiter Sanchez Sot.

Castrop. Salm. Conc. etc. quia, ut aiunt, iam ille fidem coniugalem laedit carnem cum alio dividendo. Caeterum recte ait Pontius, quod haec sententia, licet sit communis, attamen ratione non probatur, quia semper responderi potest, quod sine copula naturali caro non dividitur¹.

94. Notandum 1. quod ratione adulterii non tenetur vir separari ab adultera, dumtaxat poterit ad id teneri, ut illa corrigatur, si alius non suppeteret modus, ut dicunt s. Thomas², s. Bonav. Caiet. Salm. etc. sed modo (intelligitur) ex separatione grave non esset passurus incommodum, ut communiter dicunt s. Antonin. Pont. Castr. Sot. Sanch. Salm. Bon., etc.³. Potest teneri etiam, ut vitet scandalum, nempe ne videatur ipse peccato uxoris consentire, uti dicunt s. Thomas loco cit., Sanch. Pont. Salm. etc. et exprimitur c. Si vir. de Adult. et c. Non solum. 6., caus. 28. q. 1. Sed hoc intelligitur 1. ut dicunt Pont. Sanch. Salm. s. Antonin., etc. si adulterium est publicum. 2. Ut communiter dicunt Laym. Bonac. Tolet. Cai. etc. si nullus alius subest modus, quo scandalum reparetur, et modo vir iustam nonhabeat causam ne dividatur, ut si ipse remaneret in periculo incontinentiae, aut alterius damni gravis, aut si putaret quod, si illam a se dimitteret, deterior fieret; unde concludit s. Antonin. Ergo vir cum detrimento iuris sui, et periculo, non tenetur (uxorem) expellere. Imo probabiliter subiungunt Castropal. Laym. etc. cum eodem s. Antonin. quod si vir iam praebuerit sufficientia indicia, quod ipse aegre ferat mulieris adulterium, ad nihil aliud tenetur; quia tunc scandalum aliorum esset pharisaicum⁴. Ita etiam uxor tenetur diverti a viro, cum hoc esset necessarium, non ut auferatur scandalum, quia nunquam supponitur uxor consentire viri adulterio, sed ut ipse resipiscat. Caeterum difficulter, dicunt Suar. Castr. Salm., et alii mulier ad hoc tenebitur; et enim difficulter uxor potest cum fructa virum corripere, et ipsa rarissime a viro discedere potest sine gravi incommodo; et ita pariter difficulter ob correctionem tenentur uxores negare debitum viris; ita s. Antonin. Bonacina Sanchez Filliuc.⁵. Si autem coniux adulter esset iam emandatus, et esset in periculo incontinentiae, congruens esset ut innocens sibi reconciliaret iam emendatum, si commode potest, ut dicunt Salm. Sed ego non auderem illam obligare ad id sub gravi (uti volunt Bus. Conc. etc.), dum ex una parte Dominus iam eam liberavit a cohabitatione; et ex alia videtur charitas non obligare cum tanto onere ad vivendum cum eo qui sibi fidem fregit. Nec obstat quod dicitur in cap. Si quis, de adult.: Debet, sed non saepe, recipere peccatricem; dum recte to debet explicat Glossa: Debet debito honestatis, non necessitatis⁶.

95. Notandum 3. in quatuor casibus non potest fieri divortium ab altero adultero, nempe 1. Si uterque sit adulterii reus. Est probabile tamen cum Sanch Coninch. Bon. Salmant. Viva, etc. quod emendatus possit deverti ab obfirmato in adulterio, licet sententia opposita Pont. Dicast. Led. Hurtad. etc. etiam probabilis sit⁷. 2. Si alter consentit adulterio alterius, uti habetur ex c. Discretionem, de Eo qui cogn., etc.; sed non sufficit ad praesumendum talem consensum occasio, quam praebuisset vir uxori adulterandi, eam relinquendo, aut eam duriter habendo, sicut dicit textus; nec sufficit dissimultatio eiusdem, quod ille non potuisset sine suo gravi incommodo impedire uxoris delictum; ita communiter Sanch. Bon. Coninch. Peyr. Salmant. etc. ex s. Thoma⁸. 3. Si uxor adulterata fuisset sine sua culpa

nimirum si vi oppressa fuisset (secus vero si consensisset metu gravi, ut advertit Sanch.), aut si adulterium evenisset ex errore inculpabili; ita communiter dd. cum s. Thoma¹. Dicit tamen Dicast. quod si vir crederet uxorem iam mortuam, et aliam cognosceret, non ptoest eum uxor respuere, sed non e converso². 4. Si iniuria iam remissa est sive ante, sive post divortium, ut praesumitur, si innocens conscius adulterii sponte coierit cum adultero, aut manet in eadem domo, mensa et toro, maxime si accedant amplexus, tactus, et oscula; ita s. Thomas³ Sanch. Salm. Dicast. Trull. etc. Advertunt tamen Sanchez Filliuc. Salm. Aver. Villal. etc. quod si revera coniux per dictos actus non intendit remittere iniuriam, in conscientia potest semper separari⁴.

96. Notandum 4. quod licet divortium factum sit ex iudicis sententia, coniux innocens semper habet ius ad se revocandi adulterum, sicut docent communiter (contra Sotum) Sanch. Silv. Sa Pont. Bonac. Salm. Gutt. etc. cum s. Thoma⁵ qui dicit: Cum divortium sit inductum in favorem viri, non aufert ei ius petendi debitum vel revocandi uxorem; unde uxor tenetur ei reddere et ad eum redire, si fuerit revocata. Et ad hoc non opus est (ut recte dicit Sanch.) nova iudicis sententia. Caeterum scite animadvertit Castrop. cum Guttier. quod difficulter mulier adultera poterit obligari ad redeundum ad virum, quia semper potest rationabiliter timere periculum mortis aut ne crudeliter tractetur, nisi adsint argumenta probabilia in contrarium⁶. Sed fit 1. dubium an, quando coniux innocens etiam ipse in adulterium laberetur, sed facto iam divortio per sententiam, teneatur redire ad adulteram quae eum ad se revocat? Affirmant Pont. s. Antonin. s. Bon. Conc. Sot. etc.; sed probabilius negant Sanch. Bon. Fill. Salmant. Regin. et alii cum s. Thoma⁷. Ratio est, quia primus adulter ex sententia iam omnino spoliatus fuit omni iure super innocentem. In eo casu tamen dicit s. Thomas cum aliis communiter, quod potest iudex cogere secundum adulterum, ut iterum uniatur, ad hoc ut ita consulatur tum illius animae, cum etiam scandalo aliorum⁸. Fit 2. dubim an possit fieri divortium propria auctoritate innocentis? Tres adsunt sententiae probabiles. Prima cum Bellar. Aver. et Conc. cum s. Thoma absolute negat. Secunda cum Laymam Pont. s. Antonin. Salm., etc. distinguit: affirmat si adulterium est notorium; sed negat si est occultum, quia tunc iniuste patefieret infamia adulteri. Tertia cum Sanch. Sot. Abb. Bon. Sa Fill. Led. Reg., etc. absolute affirmat, sive adulterium sit publicum, sive occultum. Si est publicum probatur ex cap. Ex parte 9. de spons. ubi dicitur: Nemini licet uxorem suam sine manifesta causa fornicationis dimittere. Ergo licet, si fornicatio est manifesta. Si autem est occultum, probatur ex cap. Dicit Dominus 32. q. 1. ubi haec habentur: ubicumque fornicatio est, vel fornicationis suspicio (intelligitur suspicio illa vehemens quae fundat certitudinem moralem, ut dictum est n. 93.) libere dimittitur uxor. Dicitur libere, ergo non requiritur nec sententia; nec licentia; nam Dominus absolute concessit coniugi ab adultero diverti. Et hanc sententiam puto probabiliorem, saltem quando adulterium est ex parte uxoris; nam valde durum esset viro in iudicium adducere mulieris infidelitatem, quod esset sibi perpetuo probro. Quod si forte iudex eum obligaret ad cohabitandum, scite ait Bonac. quod tunc ille teneretur tantum ad cohabitandum, sed

non ad reddendum debitum¹.

97. Denique notandum quod facta separatione per sententiam, coniux innocens potest religionem ingredi, ut ex cap. Sgatosa 27. q. 2. et potest etiam Sacris initiari, ut dicunt communiter dd.; contra adulter nequit fieri nec Religiosus nec sacerdos, nisi de alterius licentia, aut nisi alter iam statum irretractabilem assumpsisset. Alias etiam religionem professus potest revocari ab innocente et teneretur redire. Dictum est, nisi de licentia alterius, sed sufficit etiam tacita, v. gr. si alter cognoscens adulterum velle statum mutare, ipse, cum commode possit, id facere illum non impedit. Et sufficit etiam, ut dicunt Sanch. Coninch. Bon. Salm. et alii ex cap. Gaudemus, de convers. coniug. si alter requisitus pro reconciliatione, neget; imo addunt Pont. Sanch. Castrop. etc. sufficere, si adulter per biennium non sit revocatus, ut disponitur in Auth. Sed hodie, c. ad 1. Iul. de Adult.2. Notandum hic tandem quod facto iuridice divortio, filii educandi sunt apud coniugem innocentem; et in quantum ad expensas, si divortium evenit patris culpa, eius expensis filii alendi patris culpa, eius expensis filii alendi sunt, ut exprimitur in Auth. Si Pater, c. Divort. facto. etc. Et idem currit si divortium factum sit matris culpa, ut dicunt communiter Laym. Castr. Sanch. Silv. Pal. etc. contra pauciores. Advertit tamen Sanch. cum communi quod ut ad has expensas teneatur, requiritur iudicis sententia³.