CAP. III. De conscientia probabili.

21. De conscientia probabili.

22. In materia fidei.

23. Medicinae.

24. Iustitiae.

25. ad 27. Sacramentorum.

28. In damno alterius.

29. Gradus probabilitatis.

30. De tenui probabili, et de probabilissima.

31. ad 79. De probabili, et probabiliori.

21. Conscientia probabilis est illa, quae propter aliquam probabilem opinionem dictat licitam esse aliquam actionem. Opinio probabilis est illa, quae gravi aliquo innititur fundamento apto ad hominis prudentis assensum inclinandum. Sed in hoc primum omnium oportet scire, non licere operari cum opinione probabili cum periculo de facto damni proximi,

cum. proximus est in sui iuris possessione; cum distinguendum sit cum p. Suarez, alium esse casum cum agitur de simplici iure, nempe utrum possimus licite aliquid agere; alium esse cum agitur de facto, et de rei veritate; si enim talis opinio vera non sit, proximus certe damnum patietur, adeoque tunc opinione probabili uti fas non erit. Ponamus exemplum: si ego dubito, utrum ille sit homo an fera, non licebit eum ferire, nisi certus factus sum esse feram; licet probabilius, nedum probabiliter existimem, feram esse: nam si revera est homo, eum vulnerando ex mea est homo, eum vulnerando ex mea opinione licet probabiliori, illius damnum non vito.

22. Hinc infertur I., quod in materia fidei et salutis aeternae non solum est illicitum sequi opinionem minus probabilem, ut dicebat propos. 4. damnata ab Innoc. XI.; sed probabiliorem etiam, atque probabilissimam; et teneri ad amplectendam tutam et consequenter religionem, quae tutos homines efficit; prout est catholica; nam ceterae religiones, cum falsae sint, quamvis istarum aliqua forsan videretur probabilior alicui, ille tamen destitutus sacramentis, et aliis mediis necessariis ad consequendam salutem aeternam, non aufugeret utique suae beatitudinis iacturam.

23. Infertur 2., quod medicus tenetur adhibere remedia tutiora pro infirmi salute, neque illi fas est uti aliqua medicina, quam nescit, utrum ei profutura, an nocitura sit, ut periculum de illa faciat. Dubitant tantummodo dd. si infirmi salus iam sit desperata, an medico liceat ei dubium pharmacum praebere, ex quo potest infirmus convalescere, vel mors eius accelerari. Alii id negant; sed plures alii, inter quos Sanch., Valent., Laym., Bonac., Busemb., Filliuc. etc., id non improbabiliter affirmant, dum etiam ipsa natura videtur dictare, vitae modico periculo se exponere spe perfectae valetudinis, prudentis esse viri¹.

24. Infertur 3., quod iudex debet iudicare secundum probabiliorem sententiam, cum lege divina et humana teneatur unicuique ius suum tribuere pro causae meritis. Quare iure merito proscripta fuit ab Innoc. XI. haec 2. propositio. Probabiliter existimo, iudices posse iudicare iuxta opiniones etiam minus probabiles. In quo nihilominus validiori innixi fundamento notant Cardenas, Filguera, La-Croix, et alii, reum, qui in legitima est rei controversae possessione, non posse a iudice expoliari, nisi actor eas afferat rationes, quae nedum sint probabiliores, verum etiam convincentes: dum, ut dictum est num. 20., legitima rei possessio ius certum confer cuicumque possidenti (donec non constet de alterius iure) rem retinendi. Idque multis argumentis atque dd. auctoritatibus, ac etiam perspicuis textibus, probat Carden.².

25. Infertur 4., quod in sacramentorum collatione non potest minister uti opinione probabili, aut probabiliori, de sacramenti valore, sed tutiores sequendae sunt, aut moraliter certae. Propterea fuit proscripta haec I. propositio ab Innoc. XI.: Non est illicitum in sacramentis conferendis uti opinione probabili de valore sacramenti, relieta tutiore, nisi id vetet lex, conventio, aut periculum gravis damni incurrendi. Hinc sententia probabili tantum utendum non est in collatione baptismi, ordinis sacerdotalis, aut episcopalis. Sit tamen notandum, quod in duobus dumtaxat casibus licet uti opinione probabili, etiam circa sacramentorum valorem, videlicet:

26. Primus casus est, cum versatur in extrema necessitate; tanc enim licitum est uti quacumque opinione probabili, etiam tenui, ut dicunt multi dd.³. Semper tamen tunc adhibenda est conditio, si valet: quia conditio in illarum rerum angustiis

removet iniuriam a sacramentis, si forte invalide conficiatur; et necessitas contra iustam praebet causam sacramentorum conditionatum ministrandi.

27. Secundus est casus, cum praesumitur Ecclesia aliunde supplere, ut sacramentum validum reddatur: prout accidit cum contrahitur matrimonium probabiliter validum, quia tunc praesumitur, Ecclesiam impedimentum, si unquam foret, abstulisse, ut redderet matrimonium certe validum, iuxta communem dd. cum Suar., Less., Coninch., Cardenas, Sporer, et aliis cum Lugo, qui testatur, hanc esse totius Ecclesiae praxim¹. Idem fit in sacramento poenitentiae, cum agitur de confessarii iurisdictione; etenim cum adest opinio vere probabilis de iurisdictione, Ecclesia etiam supplet eam conferendo, si forte confessarius ea caret, et hoc ex universali confessariorum consuetudine absolvendi cum probabili iurisdictione, et communiter testantur Suarez, Lugo, Carden., Sanch., Bonac., Less., Coninch., Maldero, Castropal., Salmant., La-Croix etc. Hanc tamen sententiam non admitto, nisi adsit gravis necessitas, aut saltem magna utilitas, ut bene limitant Wigandt, Holzmann, Marchant., Sporer, Elbel, etc. cum ipso Suarez; alias non debet praesumi Ecclesia sacerdotum libertati favere velle.

28. Itaque, ut dictum est n. 21., non licet uti opinione probabili cum alterius damno. Hoc tamen (ut supra annuimus) valet, cum proximus certe possidet suum ius; si secus esset, opinio poterit esse practice probabilis de iure, sive probabilis proxima, ut dicunt dd., v. g., opinio asserens, quod quoties aliquis alicuhi est iam infamia notatus, nulla ei gravis iniuria infertur, si quis eius crimen, licet occultum, alibi promulgaret. Vide alia huius generis exempla in opere². Ratio, quia in omnibus istis casibus proximus consideratur non habere ius certum, aut saltem certam possessionem illius.

29. Quod hic dictum est locum habet cum agitur de puro facto; secus autem erit cum agitur de mero iure, et de sola rei honestate: tunc enim non licet operari cum opinione probabili. Sed hic videndum, quaenam, et qualis esse oporteat opinio, ut censeatur probabilis, et licite ea uti possimus. Igitur distinguendae sunt opinio tenuiter probabilis, probabilis, probabilior, probabilissima, et moraliter certa. Opinio tenuiter probabilis est quae innititur fundamento quod non valet ad se viri prudentis assensum pertrahere. Probabilis est quae innititur fundamento gravi, tam intrinseco rationis quam extrinseco, nempe auctoritatis DD., ita ut capax sit flectere assensum viri prudentis, licet cum formidine de opposito. Probabilior est, quae innititur fundamento graviori, sed eitam cum prudenti formidine de opposito, dum opinio contraria potest aliquando esse vera, quamvis minus verisimilis appareat. Probabilissima innititur fundamento adeo gravi, sive gravissimo, ut opinio opposita non appareat graviter probabilis; sed quoniam probabilissima non excedit fines probabilitatis, licet principem locum teneat inter probabiles, ideo non excludit omnem prudentem formidinem, quod veritas etiam pro opposita possit stare. Opinio denique, vel ut melius dicam, sententia moraliter certa ita excludit omnem prudentem formidinem, ut opposita censeatur omnino improbabilis.

30. His positis dicemus I. cum opinione tenuiter probabili non licere operari, ut compertum est ex prop. 3. ex proscriptis ab Innoc. XI., quae sic dicebat: Generatim dum probabilitate sive intrinseca, sive extrinseca, quantumvis tenui, modo a probabilitatis finibus non exeatur, confisi aliquid agimus, semper prudenter a

pag. 11.

gimus. Et ratio est, quia tenuis probabilitas non potest dici vera probabilitas, sicuti tenuis fortitudo et teuis peritia, non possunt dici vera fortitudo et vera peritia, sed potius dicendae sunt debilitas et imperitia. Dicimus 2. pro indubitato licere operari cum opinione probabilissima, ut habetur ex propos. 3. ex proscriptis ab Alexandro VIII., quae dicebat: Non licet sequi vel inter probabiles probabilissimam.

31. Utrum autem liceat cum opinione probabili operari, tres adsunt sententiae; prima quarum est, ut possit quis licite sequi opinionem etiam minus probabilem pro libertate, licet opinio pro lege sit certe probabilior. Hanc sententiam elapsi saeculi auctores quasi communiter tenuere; sed nos dicimus eam esse laxam, et licite amplecti non posse. Ratio est, quia quando opinio pro lege est certe probabilior, tunc lex non est amplius dubio stricto dubia, uti accidit (quemadmodum postea explicamus) cum opiniones tam pro lege, quam pro libertate sunt aeque probabiles; sed est moraliter certa, quum habeat pro se fundamentum certum quod vera sit; ubi e contrario opinio minus probabilis, quae favet libertati, tale habet fundamentum ut vera non sit, ut remaneat tenuiter, sive saltem dubie probabilis prae opinione tutiore; ideoque none st prudentia, sed imprudentia eam velle sequi. Quum enim intellectui certe appareat, quod veritas stet magis pro lege quam pro libertate, tunc voluntas nequit prudenter et sine culpa partem minus tutam sequi; tunc enim non operaretur ex proprio iudicio seu propria credulitate, sed quodam ex conatu quem sua voluntate faciet intellectui, removendo illum ab ea parte, quae ei verior videtur, eumque deflectendo ad illam partem, quae non solum videtur ei non vera, sed ne demonstrat quidem certum habere fundamentum quod possit esse vera. Est et alia ratio, quod observare debemus praeceptum illud, quod sufficienter fuisse nobis propositum possimus iudicare, et prudenter credendum est sufficienter fuisse propositum, quum prae legis existentia argumenta adsint graviora: ad rem facit quod dicit Apostolus: Omne autem, quod non est ex fide, peccatum est, Rom. 14, 23. ex quo deducitur, quod nos, ut recte operemur, debemus esse de actionis honestate moraliter certi. Hinc falsum illud probabilistarum principium, Qui probabiliter agit, prudenter agit, penitus reprobamus: ut enim bene operemur, sola non sufficit probabilitas, sed certitudo moralis requiritur, quod actio nostra honesta sit.

32. Secunda sententia, quam hodie nunc quidam moderni tenent scriptores, vult ut tunc aliquam quamdam opinionem, quae libertati favet, sequi possimus, quum ipsa sit moraliter certa. Sententiam hanc existimamus nimis rigidam, et quae illaqueat conscientias, tale illis onus imponendo, ut nullas alias opiniones sequi possint, nisi quae moraliter certae sint, et in hoc opusculo demonstrabimus usum opinionum aeque probabilium procul dubio licere. Lectorem meum rogo, ne propositionem hanc meam contemnat priusquam legat totum id, quod pro hac sententia afferam in medium. COntemnere quod quilibet auctor dicit, quin quod dicit intelligatur, non est neque charitas neque prudentia. Legatur; et postea contemnatur.

33. Tertia igitur, quae nostra est sententia, dicit, quod quum opinio, quae libertati favet, est aeque probabilis, atque opinio illa quae legi favet, sine dubio, et licite sequi potest, excipe in materia fidei, in qua tutiorem sequi debemus, uti habetur ex propositione 4, proscripta ab Innocentio XI., uti quoque in materia valoris Sacramentorum, uti habetur ex propositione I. ab eodem Innocentio proscripta. Idem locum habet in materia medicinae, in qua medicus

tutiora remedia adhibere tenetur (prout communiter docent Doctores). Ita pariter non possumus uti opinione probabili cum periculo spirituali aut temporali damni proximi, semper ac (intelligitur) proximus est in certa sui iuris possessione. Ratio quia inter duas opiniones aeque probabiles non tenemur sequi tutam, quia lex dubia nequit certam inducere obligationem, quippe quia lex dubia non est sufficienter promulgata, ita ut possit ad suam observantiam nos obligare, quemadmodum demonstrabimus sexcentis auctoritatibus d. Thomae omniumque Theologorum. Auctores illi qui tenent non licere sequi ne opinionem quidem probabilissimam vocantur tutioristae rigidi; auctores autem proabibliorstae moderni qui existimant licitum usum probabilissimae favore libertatis, et non requirunt quo opinio pro libertate oomnino certa esse debeat, uti volunt rigidi tutioristae, ita ut opinio contraria pro lege sit penitus improbabilis, vocantur quoque tutioristae, sed tutioristae mites; dicunt enim quod, ut quis licite opinione minus tuta uti possit, moraliter certa esse debeat, sed large, ita ut contraria magis tuta probabilis non sit. Ego tamen §. II. num. 66. evidenter demonstrabo sententiam hanc, quae probabilissimam tantum pro libertate permittit, difficulter a praedictis auctoribus in praxi adhiberi posse, quin in rigorismum labantur. Ardua ist haec videtur assertio, et forsan aliquis credit, ne ad extremum usque vellem rem protrahere, ut vanam eorum sententiam reddam; lectorem tamen meum rogo, ut totum hoc opusculum legat, quia agnoscet quod loquendo secundum horum mitium tutioristarum effata, negari haud poterit quod dicam.

34. P. Eusebius Amort, vir undequaquam perspectus pro variis et doctis operibus quae his temporibus in lucem edidit, in sua theologia morali et scholastica typis commissa anno 1733. Bononiae, postquam eam emendare fecerat auctor Romae a Benedicto XIV., quemadmodum eum rogaverat, uti in eius praefatione legitur, scribit, quod si opinio quae legi favet, notabiliter probabilior non apparet (advertendum, quod, cum opinio est non dubie, sed certe probabilior, tunc quoque est notabiliter probabilior), moraliter certum est, quod huiusmodi lox non obligat, dicens, quod Deus iuxta suam divinam providentiam, quando vult, ut aliqua sua lex obliget, tenetur eam notabiliter reddere probabiliorem: Quandocmque existentia legis non redditur credibilior non ipsa, moraliter certum est non dari legem; quia ex natura providentiae divinae Deus, sicut tenetur suam religionem reddere evidenter credibiliorem non ipsa, ita etiam tenetur suam legem reddere notabiliter credibiliorem non ipsa. Theolog. tom. I. disp. 2. §4. qu. 10. Illud, non ipsa, intelligitur, quod Deus, ut nos obliget ad legis observantiam, debet facere nobis cognoscere legem illam probabiliorem non ex ea ipsa, sed ex aliis argumentis. Unde idem auctor ibid. loc. cit. et fusius in qu. disp. quaest. 5. scribit, quod quando adsunt duae opiniones aeque pobabiles, si in hoc casu non datur lex directe prohibens, quia in hoc casu non datur sufficiens promulgatio legis, quae est character inseparabilis, et essentialis legis; siquidem sola legis promulgatio est illa, qua lex fit credibilior non ipsa. Promulgatio itaque illa est, quae reddit legem credibiliorem. Et subdit in hunc modum sensisse patres, qui in dubio stricto, an adsit vel ne lex, hominem ad sequendam opinionem magis tutam non obligavere.

35. Et revera S. Gregorius Nazianzenus (orat. 39.) loquendo de quodam Novatiano dicit: Anne invenibus quidem viduis propter aetatis lubricum ineundi matrimonii potestatem facies? At Paulus hoc facere minime dubitavit cuius te scilicet magistrum

profiteris. At haec minime post baptismum, inquis. Quo argumento id confirmas? aut rem ita se habere proba, aut si id nequis, ne condemnes. Quod si res dubia est (nota), vincat humanitas tua. Scribit amplius S. Leo (ep. 9. ad Rustic. Narbon. in praefat. 12. c. Sicut quaedam, fin. dist. 14.): Sicut quaedam sunt, quae nulla possunt ratione convelli, ita multa sunt, quae aut pro consideratione temporum, aut pro consideratione aetatum oporteat temperari: illa consideratione semper servata, ut in iis, quae vel dubia fuerint, aut obscura, id noverimus sequendum, quod nec praeceptis evangelicis contrarium, nec decretis SS. Patrum inveniatur adversum. Dicit sequendum, quia Superiores debent rigorem temperare, et non obligare subditos ad rigidiores opiniones sequendas, quando opiniones benignae non sunt contrariae praeceptis Evangelii, aut decretis SS. Patrum. Ad rem quoque facit quod dicit D. Augustinus: Quod enim neque contra Fidem, neque contra bonos mores esse convincitur, indifferenter esse habendum. Dicit convincitur, quapropter non est prohibenda quaecumque actio, nisi certi simus, quod illa sit contra Fidem aut contra bonos mores. Non aliter scripsit D. Bernardus: Sane ibi unusquisque in suo sensu securus abundat, ubi aut certae rationi, aut non contemnendae auctoritati quod sentitur, non obviat. Epist. ad Hygon. de S. Victor. cap. 5. n. 18. vol. I. Oper. ex edit. Maurin. Paris. col. 634.

36. Ioannes Gerson scripsit, necesse est dari manifestationem ordinationis, et voluntatis Dei; nam per solam ordinationem, aut per solam suam voluntatem non potest Deus absolute creaturae imponere obligationem. De Vit. spir. lect. 2. col. 176. Idem scripsit Ioseph Rocasull praepositus Valentiae: Casu quo, facta diligentia, non constat, an lex sit imposita, sed res dubia manet, non obligat, sive sit lex, vel praeceptum naturale. Lib. I. de leg. in comm. c. 4. n. 65. Idem scripsit Melchior Canus contra Scholasticum obligantem peccatores ad contritionis actum singulis diebus festis: Ius humanum nullum est, aut evangelicum, quo hoc praeceptum asseratur; proferant et tacebimus. Relect. de poenit. p. 4. post resolut. quaest. concl. 3 et postes in fine vers. ad ultimum subiungit: Quoniam ignoro, unde ad hanc opinionem doctores illi venerint, libere possum, quod non satis explorate praeceptum est, negare. Canus itaque sentiebat nos non teneri ad illa, quae non satis explorate praecepta sunt. Hinc scripsit Dominicus Sotus: Quando sunt opiniones probabiles inter graves doctores, utramque sequaris, in tuto habes conscientiam. De iust. et iure lib. 6. quaest. I. art. 6. circa fin. Amplius D. Antoninus aperte scribit quod inter duas aeque probabiles opiniones, licite possumus sequi benigniorem: Secundum Cancellarium non plus nocet homini errare in articulo Fidei, qui non est declaratus ab Ecclesia, quod sit articulus de necessitate credendus: quam nocere posset actus moralis contra aliquid agibile perpetratus, qui actus non dicitur certus ex Scriptura, aut determinatione Ecclesiae, quod sit illicitus. Sed constat quod in materia Fidei licitum est ante determinationem Ecclesiae, tenere unam vel alteram partem sine periculo peccati, etc. Ergo a simili licet unam opinionem Ecclesiae, tenere unam vel alteram partem sine periculo peccati, etc. Ergo a simili licet unam opinionem in moralibus tenere iuxta limitata superius, ubi saltem magis sapiens non sentit contrarium. (Idem sentit Du-Hamel auctor modernus) Theol. spec. et pract. tom. IV. tr. de act. human. lib. 11. dissert. IV. cap. 3. n. IV. in fine vers. Hoc argument. scribens: Hoc argumentum (scilicet de usu opinionis probabilis) magna prudentia temperatum nuper tractavit P. Gisbertus, primo enim postulat, ut opinio ex utraque parte veram habeat probabilitatem non fucatam

secondo ne altera pene certa, aut multo sit probabilior cum mitiore comparata; tunc enim mentem multo probabiliori rationi cedere nocesse est. Et idem dicunt innumerabiles alii docti autores, prout Episcopus Abelly, Episc. Tapia, Episc. Alvarez; Episc. Ledesma, Episc. Angles, Episc. Zerola, Episc. Maldero, Episc. Tedesco, Archiepiscopus Panormi, Episc, Medina, et antistes Barbosa, Ampliss. Cardinalis Sfrondrati, Card. Toledo, Card. De Lugo, et plures doctores citati in meo opere de usu moderato opinionis probabilis in multis locis, uti potest videri in dicto opere pag. 263.

37. Praefata igitur nostrae sententiae ratio non est quaedam simplex ratio, sed certum quoddam principium, quod receperunt, et docuerunt theologi omnes, et praecipue d. Thomas (uti videbimus), scilicet quod lex dubia vim nnon habet, quia non sufficenter promulgata. Tunc enim promulgatum erit tantummodo dubium sive quaestio, non vero lex; quae, ut sit sufficienter promulgata, opus est, ut sit proposita et manifestata ut certa, quemadmodum superius diximus, et quemadmodum dicit S. Thomas cum omnibus theologis, prout videbimus.

38. Evidentes tandem afferamus probationes, quas a D. Thomae doctrina depromamus. Docet D. Thomas, quod lex quaedam regula est, et mensura actuum, secundum quam inducitur aliquis ad agendum, vel ab agendo retrahitur. Dicitur enim lex a ligando, quia obligat ad agendum. I. 2. qu. 90 art. I. Docet inde s. Doctor regulam hanc sive legis mensuram, ut eam observare teneamur, debere nobis promulgatione manifestari: ideoque eadem ipsa qu. 90. art. 4. proponit dubium: Utrum pronulgatio sit de ratione legis? Et respondet: Lex imponitur aliis per modum regulae et mensurae: regula autem et mensura imponitur per hoc, quod applicatur his, quae regulantur et mensurantur. Unde ad hoc quod lex virtutem obligandi obtineat, quod est prorpium legis, oportet quod applicetur hominibus, qui secundum eam regulari debent. Talis autem applicatio fit per hoc, quod in notitiam eorum deducitur ex ipsa promulgatione. Unde promulgatio ipsa necessaria est ad hoc, quod lex habeat suam virtutem. Lex itaque, antequam promulgatione manifestetur, vim obligandi non habet. Hinc a D. Thoma definitur; Quaedam rationis ordinatio ad bonum comune promulgata. I. 2. qu. 90. art. 4. Ergo promulgatio est adeo legi essentialis, ut virtutem obligandi habeat, ut ipsa deficiente, lex non erit obligans, quemadmodum scribit doctus P. Petrus Collet continuator Tournely, et rationem affert: Lex enim, ut obliget, debet dari ut regula, ac proinde innotescere: atqui lex non innotescit nisi per promulgationem, cum per eam solam eo intimetur modo, qui obediendi necessitatem inducit, etc. Et consequenter dicit, legem in legislatoris mente existentem virtutem obligandi habere tantum in actu primo, scilicet pro tempore quo fuerit promulgata, sed, ut actu obliget, opus est ut applicetur et manifestetur subditis (debet innotescere) ut ipri possint se illa regulare.

39. Promulgatio isthaec necessaria est tam in humanis, quam in naturalibus et divinis legibus, quemadmodum docet idem sanctus doctor, qui eodem art. ad I. sibi obiicit: Sed lex naturalis non indiget promulgatione: ergo non est de ratione legis quod promulgetur: et respondet: Dicendum quod promulgatio legis naturalis est ex hoc ipso, quod Deus eam mentibus hominum inseruit naturaliter cognoscendam. Dicit naturalis legis promulgationem non fieri humano modo, signis externis v. g. per edita, aut per praeconis vocem: sed naturali lumine, quod Deus hominum mentibus inserit.

Quod clarius explicat Sylvius scribens, quod actualiter tunc (lex naturalis) unicuique promulgatur,quando cognitionem a Deo accipit dictantem, quid iuxta rectam rationem sit amplectendum, quid fugiendum, in I. 2. q. 9. art. 4. in fin. Idem scribit Cardinalis Gotti (Theolog. tom. 2 tract. de leg. q. I. dub. 3. §3. n. 18.) et n. 21. ibidem scribit: ad hoc ut lex in actu secundo non mensurat nisi mensurabili applicetur: quemadmodum mensura nequit actu mensurare, nisi rei quae mensuranda est applicetur, ita lex non potest esse mensura, et regula hominis, nisi ei promulgatione proponatur. Idem scribit Dominicus Sotus: Nulla lex ullum habet vigorem legis ante promulgationem, sed tum instituuntur, cum promulgantur: et asserit: itaque nullam exceptionem conclusio haec permittit. Quod confirmat P. Gonet in Clyp. theol. tom. 3, disp. I. art. 3. n. 57. ubi probare volens dari posse ignorantiam invincibilem praeceptorum naturalium, quae a primis principiis mediate deducuntur, hoc facit argumentum. Lex enim vim obligandi non habet, nisi applicetur hominibus per promulgationem; sed lex naturalis promulgatur omnibus hominibus quantum ad omnia praecepta quae sunt remotissima a primis principiis; ergo non obligat omnes quantum ad illa praecepta. Subindeque potest dari de illis ignorantia invincibilis, et excusans a peccato.

40. Esto igitur, quod quando duae aeque probabiles adsunt opiniones, lex est dubia, et uti dubia nequit obligare, quia tunc lex sufficienter promulgata non est, sed promulgatum tantum sufficienter est dubium, sive quaestio, an vel ne lex adsit, ecce principium certum non directum, sed reflexum, in quo sententiae nostrae fautores collocant certitudinem moralem, prae qua licite opinionem aeque probabilem sequi possumus.

41. Quod autem certa securitate agitur, quum iudicium certo licet reflexo principio adhaereat, constat ex Canonibus, et ex communi theologorum consensu. In cap. Dominus 2. de secund. nupt. dicitur, quod si secundus vir dubitet de morte primiri viri suae uxoris, coniugale debitum petere non potest, sed requisitus tenetur illum reddere uxori bona fide petenti; Debitum non deneget postulanti; quod a se tamen noverit nullatenus exigendum, verba sunt textus. Qua tamen ratione potest vir coniugalem actum adhibere de primi viri morte dubitans, et consequenter an illa sit vel ne sua uxor? Potest, respondetur, ob principium certum reflexum, quia quum et uxor sit in bona fide de secundi matrimonii valore, ipsa possidet, et ius certum petendi debitum habet, cuius iuris privari non potest prae viri dubio. Probatur praeterea ex Can. 4. Quid culpatur caus. 23. qu. I. ubi D. Augustinus ita docet: Vir iustus, si forte sub rege homine etiam sacrilego militet, recte potest illo iubente bellare, si vice (alias civicae) pacis ordinem servans, quod sibi iubetur, vel non esse contra Dei praeceptum certum est, vel utrum sit, certum non est; ita ut fortasse reum faciat regem iniquitas imperandi, innocentem autem militem ostendat ordo serviendi. In dubio igitur an bellum iustum sit, licite subditus principe iubente bellare potest, et quomodo? iudicio innixo principio certo reflexo, quod in dubio princeps ius, ut sibi pareatur, habet: ideoque subditus, quotiescumque certus non est quod bellum sit iniustum, obedire debet: vel utrum sit (contra Dei praeceptum) certum non est, verba sunt textus.

42. De hoc non dubitant ne ipsi quidem nostri adversarii. P. Ioannes

Laurentius Berti asserit non licere sequi opinionem aeque probabilem minus tutam. Videamus tamen quomodo id probet. Probat duo principia probabilistarum, quae et ego pro falsis habui, confutando. Dicunt probabilistae quidem quod ob duo principia potest quis licite probabilem opinionem minus tutam sequi, et quod ob illa iudicium speculativum dubium redditur in praxi certum. Primum eorum principium hoc est: Qui probabiliter agit, prudenter agit. Hoc tamen principium, dicit P. Berti, et nos quoque dicimus, non potest probabilis opinionis usum licitum reddere, quia quum opinio contraria tutior sit aeque probabilis, tunc nos in dubio remanemus, et moralem honestatis certitudinem necessariam ad bene operandum non habemus: unde operans tunc haud operatur prudenter, sed imprudentissime, quum principium est, quod quum opiniones sunt ambae probabiles, tunc homo potest iudicium cohibere ab opinione rigidiore, et uti opinione benigniore, illius probabilitati inhaerens. Hoc tamen, quemadmodum sapienter dicit Berti, ne nos quidem certos moraliter reddere potest de actionis honestate; talis enim voluntaria cohibitio iudicii cum ignorantia invincibili imo affectata convincitur, quia homo practica dubium non deponeret, sed affectate in eodemmet dubio de actionis honestate remaneret. Recte igitur concludit Berti, quod quotiescumque nullum aliud de probabilitate opinionis minus tutae suppetit fundamentum, illa uti non possumus; et ego dico, horum duorum principiorum falsitas a probabilistis adoptatorum, plures modernos scriptores induxit ut sententiam nostram reprobarent, et plurimos acquirerent sequaces, penitus non animadvertendo, quod nos praelata falsa principia refellimus, atque indubitato principio, quod lex dubia obligare non potest, utimur. Secus esse, uti subiungit Berti, quum praeter opinionis probabilitatem aliquod certum adesset reflexum principium, quod in praxi nos de actionis honestate certos reddere; quia tunc iudicium nostrum prae principii reflexi certitudine, cui inniteretur, redderetur certum. Adducit exemplum religiosi, qui in dubio an vel ne possit ieiunium frangere ut studio vacet, licite potest illud frangere praecepto Superioris, quo certus redditur posse vesci cibis sine peccato. Adducit et exemplum possessoris, qui in dubio an iuste fundum aliquem possideat, licite potest in illius possessione perseverare, quando vir doctus ei praestabit, quod aliquam rationem illum possidendi habet; possessor enim (iuxta D. Augustini auctoritatem, quam idem Berti refert) non tenetur expoliare se re legitime possessa, nisi illam suam non esse certo sciat; hoc enim ius dat legitima possessio. Hinc P. Berti generaliter concludit his verbis: Proculdubio potest hoc pacto ex reflexione mentis antea perplexae fieri iudicium practicum moraliter certum. Non dubitat itaque Berti quod in praxi recte efformari potest ultimum dictamen moraliter certum in opinionibus dubiis non solum prae principiis directis, sed etiam prae principiis directis, sed etiam prae indirectis et reflexis. Quod certam reddit sententiam nostram, quae principio evidenter certo innititur, uti probavimus, et uti magis magisque demonstrabimus, legem nempe dubiam, quia non sufficienter promulgata, obligationem certam inducere non posse.

43. Idem effatum quod tenuit Berti, sequuntur domini Ballerini in libro inscripto Moral. action. regulae, etc. seu, Quaestio de opinion. prob. qui quamvis moderati sint rigidae sententiae sectatores, laudatam tamen doctrinam confirmant dicentes: Quod in praxi ex directis principiis minime certis incertum est,

ex certo reflexo principio fit omnino certum; et probant peculiariter exemplo quod nos adduximus n. 41. in cap. Dominus, uxoris bona fide debitum petentis: et sequentia verba subnectunt: In his omnibus exemplis observandum est, reflexa principia particularem quaestionem non solvere, sed incertam relinquere, sola praxis certa est, eo quod principia reflexa praxis in eo dubio dirigendae, certam regulam figant. Et idem scribit P. Gonet pro certo; Manual. tom. 3. tract. 3. c. 16. circa fin.

44. Videamus tandem quid aliud docet D. Thomas qui nostrae sententiae fidem accrescit. Ipse in opuscul. de veritate, q. 17. art. 3. docet, quod nullus ligatur per praeceptum, nisi mediante scientia illius praecepti. Scitur quod scientia importat certam alicuius rei cognitionem. Et ut intelligatur quod D. Thomas nomine scientiae certam intelligit cognitionem, animadvertere oportet quaesitum quod eodem in loco proponit: Utrum conscientia liget? et hoc modo ratiocinatur: Ita se habet imperium gubernantis ad ligandum in rebus voluntariis illo modo ligationis, qui voluntati accidere potest, sicut se habet actio corporalis ad ligandum res corporales. Actio autem corporalis agentis nunquam inducit necessitatem in rem aliam, nisi per contactum coactionis ipsius ad rem in qua agit. Unde nec ex imperio alicuius domini ligatur aliquis, nisi imperium attingat ipsum, cui imperatur. Attingit autem ipsum per scientiam. Unde nullus ligatur per praeceptum aliquod, nisi mediante scientia illius praecepti: sicut antea in corporalibus agens corporale non agit nisi per contactum; ita in spiritualibus, nisi per scientiam. Similitudo haec D. Thomae non potest esse neque clarior, neque convincentior, ut principium nostrum, quod lex incerta certam nequit inducere obligationem, comprobetur. Dicit Sanctus, quod scientia praecepti est ad instar cuiusdam funis, quae voluntatem ligat; et quemadmodum ut res materialis ligetur, oportet ut actu ei applicetur funis, quae eam liget, et cogat, ita ut voluntas hominis ligetur ut illam faciat actione, aut ab ea actione abstineat, oportet, ut praecepti scientiam habeat, alias homo liber remanet. Itaque quando homo remanet in dubio utrum adsit vel ne praeceptum, uti evenit, quum adsunt duae opiniones aeque probabiles, tunc utique non habet scientiam praecepti; ideoque illam, quam mavult, opinionem sequi potest.

45. Idem alibi declarat D. Thomas, scilicet I. 2. q. 19. asrt. 10. ubi quaerit: Utrum necessarium sit voluntatem humanam conformari voluntati divinae in volito, ad hoc ut sit bona? Inde eodem articulo 10. ad I. sibi obiicit: Videtur quod voluntas hominis non debeat semper conformari divinae voluntati in volito; non enim possumus velle quod ignoramus.... Sed quid Deus velit ignoramus in pluribus: ergo non potest humana voluntas divinae voluntati conformari in volito. Et respondet: Ad primum dicendum, quod volitum divinum secundum rationem communem, quale sit, scire possimus; scimus enim quod Deus quidquid vult, vult ob rationem boni. Et ideo quicumque vult aliquid sub quacumque ratione boni, habet voluntatem conformem voluntati divinae quantum ad rationem voliti. Itaque homo quotiescumque vult aliquid sub aliqua ratione boni conformat se divinae voluntati. Subdit postea D. Thomas id quod pro nobis maxime facit: Sed in particulari nescimus quid Deus velit; et in quantum ad hoc non tenemur conformare voluntatem divinae voluntati. Ergo non tenemur conformare nos voluntati divinae in particulari, et peculiariter quoad praecepta, quotiescumque isthaec divina voluntas nobis non innotescit, quemadmodum distinctius declaratur

a P. Gonet in haec verba: Homo non tenetur conformari voluntati divinae in volito materiali, nisi quando voluntas divina nobis praecepto, vel prohibitione manifestatur. Gonet in Clyp. t. 3. tr. 3. D. 6. art. 2. n. 37. in fin. In dubio itaque alicuius praecepti, quo Deus nobis praecipiat, aut prohibeat aliquam actionem in particulari, non tenemur divinae voluntati conformari, nisi postquam voluntas divina nobis sit manifestata, alias, ut dicit Gerson, quando Deus nobis suam non manifestat voluntatem, non potest nos obligare. Necesse est dari manifestationem ordinationis, ac voluntatis Dei, nam per solam suam voluntatem nondum potest Deus absolute creaturae imponere obligationem. Gerson de vit. spir. animae, tom. III. lect. 2.

46. Idem docet D. Thomas 2. 2. q. 104. art. 4. ubi quaerit: Utrum in omnibus Deo sit obediendum? Respondet affirmative, sed ad 3. sibi obiicit: Quicumque obedit Deo, uniformat voluntatem suam voluntati divinae etiam in volito; sed non quantum ad omnia tenemur conformare voluntatem nostram voluntati divinae ut supra habitum est (1. 2. q. 19. art. 10. qui locus ille est quem adduximus superius), ergo non in omnibus tenetur homo Deo obedire. Et respondet: Ad tertium (qu. 104. supra cit.) dicendum, quod etsi non semper teneatur homo velle quod Deus vult; semper tamen tenetur velle quod Deus vult eum velle, et hoc homini praecipue innotescit per praecepta divina. Homo itaque tenetur obedire Deo, et conformare se divinae voluntati circa praecepta, non in omnibus quae Deus vult, sed tantum in illis, quae Deus vult nos velle. Quo tamen pacto sciemus quod Deus non solum vult, verum etiam vult nos velle? Sciemus, inquit D. Thomas, quando nobis innotescit per praecepta divina. Non satis est igitur dubia praecepti notitia, ut obliget nos ad observandum illud tamquam voluntatem Dei, sed necessaria est cognitio certa et manifesta, quod procul dubio significat verbum illud innotescit.

47. Hinc persipicitur quod Sanctus Thomas semper fuit uniformis docendo legem debere esse certam, ut ad suam nos obliget observantiam. Dixit promulgationem legis naturalis tunc fieri, quando Deus eam mentibus hominum inseruit naturaliter cognoscendam. S. Thoma. 1. 2. qu. 90. art. 4. ad I. dixit cognoscendam; ergo homo tunc tenetur legi obedire, cum eam lumine congoscit naturali, non vero cum de illa dubitat. Praeterea dixit, hanc legis cognitionem (quam vocavit mensuram, quia cum illa debet homo suas actiones mensurare) debere esse certissimam, ut hominem ad legis obliget observantiam: Mensura debet esse certissima 1. 2. q. 19. art. 4. ad 3. Dixit amplius quod quemadmodum funis non ligat nisi contactu applicetur, ita nullus ligatur per praecepta, nisi mediante scientia illius praecepti. Opusc. de verit. qu. 17. art. 3. Dixit hominem tunc tantum teneri obedire voluntati divinae, cum haec divina voluntas ei per praecepta manifestatur: Et homini (quod Deus vult) praecipue innotescit per praecepta divina, 2, 2, q. 104. a. 4. ad 3. Significationes istae itaque D. Thomae, scilicet quod lex ut obliget debet esse cognita, quod nullus ligatur per praeceptum, nisi mediante scientia illius praecepti; quod lex debet esse certissima ut obliget, quod non tenemur conformare nos voluntati divinae, nisi quando illa nobis per praecepta innotescit: nil aliud denotare possunt, quam quod lex non obligat nisi quando cognoscitur, nisi quando est certissima, nisi quando habetur scientia illius, et nisi quando promulgatur.

Hoc quod docet D. Thomas comprobatur a pluribus Sanctis et doctoribus D. Isidorus dicit: Erit autem

lex manifesta. In Can. Erit autem dist. 4. S. Raymundus scripsit: Non sis pronus iudicare mortalia peccata, ubi non tibi constat per certam scripturam, lib. 3. de poenit. §21. D. Antoninus asserit: Quaestio in qua agitur utrum sit peccatum mortale, nisi ad hoc habetur auctoritas expressa Scripturae, aut Canonis Ecclesiae, vel evidens ratio, periculosissime determinatur. S. Ant. p. 2. tit. I. cap. 11. D. 28. Et rationem adducit dicens, quod qui in dubio determinat esse mortalem quamdam actionem, de qua prudenter dubitatur, an sit mortalis, aedificat ad gehennam, scilicet exponit periculo damnationis illum qui eam faceret actionem. Idem scripsit Ioannes Nyder citando quoque Bernardum de Claramonte. Ex quo enim opiniones sunt inter magistros, et Ecclesia non determinavit alteram partem, teneat quam voluerit. Nyder in Consol. Av. par. 3. cap. 20. Sic quoque scripsit Gabriel Briel anno 1480. dicens: Nihil debet damnari tamquam mortale peccatum, de quo non habetur evidens ratio, vel manifesta auctoritas Scripturae. In 4. sent. D. 16. qu. 4. concl. 3. scripsit Lactantius: Stultissimi hominis est praeceptis eorum velle parere, quum utrum vera aut falsa sint dubitatur. Lib. 5. instit. cap. 21. In cap. 13. Cum iure de offic. et pot. iud. de legib. dicitur: Nisi de mandato certus extiteris, exequi non cogeris quod mandatur. Dominicus Sotus loquens de lege, dicit, quod ut ipsa obliget, quum debet esse regula nostrarum actionum, necesse est, ut homo intueatur eam, scilicet ut clare eam cognoscat; Qui regula utitur, eam intueri necesse est. De iust. lib. I. qu. I. art. 4. Ita demum scripsit Benedictus XIV., in suis notificationibus (notif. 13): Non debent imponi vincula, cum non adest manifesta lex, quae illa imponat.