B. Pseudo-reformacja i renesans

         Ten nowy stan duszy zawierał potężne, choć mniej lub bardziej utajone, pragnienie porządku rzeczy fundamentalnie odmiennego od tego, który osiągnął swoje apogeum w XII i XIII wieku.

         Przesadny i nierzadko maniakalny podziw dla starożytności służył jako środek wyrazu dla tego pragnienia. W celu uniknięcia bezpośredniej konfrontacji z dawną tradycją średniowieczną, humanizm i renesans dążyły często do spychania Kościoła, nadprzyrodzoności i moralnych wartości religii na drugi plan. Typ człowieka wzorowany na pogańskich moralistach był w Europie wprowadzany przez te ruchy jako ideał. Ten typ człowieka oraz kultura i cywilizacja z nim związane były prawdziwymi prekursorami chciwego, zmysłowego, zeświecczonego i pragmatycznego człowieka naszych czasów oraz materialistycznej kultury i cywilizacji, w których coraz bardziej toniemy. Wysiłki, aby wprowadzić chrześcijański renesans, nie doprowadziły do zniszczenia w stadium zarodkowym czynników, które przyczyniły się do stopniowego triumfu neopogaństwa.

         W niektórych częściach Europy neopogaństwo rozwinęło się nie prowadząc do formalnej apostazji. Napotkało znaczny opór. Nawet gdy zapadło w dusze, to nie odważyło się poprosić je — przynajmniej na początku — aby zerwały formalnie z wiarą.

         Jednak w innych krajach otwarcie zaatakowało Kościół. Pycha i zmysłowość, których zaspokajanie stanowi przyjemność pogańskiego życia, zrodziły protestantyzm.

         Pycha wytworzyła ducha zwątpienia, swobodę dociekań i naturalistyczną interpretację Pisma Świętego. Wywołała bunt przeciw władzy kościelnej, wyrażony we wszystkich sektach przez zaprzeczenie monarchicznego charakteru Kościoła Powszechnego, a konkretnie przez rewoltę przeciwko papiestwu. Niektóre z bardziej radykalnych sekt odrzucały również to, co moglibyśmy nazwać wyższą arystokracją Kościoła, a mianowicie biskupów, jego książąt. Inne nawet negowały hierarchiczny charakter samego kapłaństwa przez sprowadzenie go do posłannictwa ludu, uważanego za jedynego prawdziwego posiadacza władzy kapłańskiej.

         Na płaszczyźnie moralnej triumf zmysłowości w protestantyzmie został potwierdzony przez zniesienie celibatu duchownych i wprowadzenie rozwodów.