Rozdział IV Metamorfozy procesu rewolucyjnego

         Jak wynika z analizy poprzedniego rozdziału, proces rewolucyjny jest rozwojem poprzez etapy pewnych nieuporządkowanych tendencji w chrześcijaninie i człowieku Zachodu oraz błędów, które one rodzą.

         Na każdym etapie te tendencje i błędy mają określoną charakterystykę. Zatem Rewolucja przekształca się z biegiem dziejów.

         Te metamorfozy obserwowane na głównych trajektoriach Rewolucji powtarzają się w mniejszej skali w każdym z jej wielkich epizodów.

         W ten sposób duch Rewolucji Francuskiej w swojej pierwszej fazie używał arystokratycznej, a nawet kościelnej maski i języka. Uczęszczał na dwór i zasiadał przy stole w radzie królewskiej. Później stał się burżuazyjny i pracował nad bezkrwawym zniesieniem monarchii i szlachty oraz nad zawoalowanym i pokojowym usunięciem Kościoła Katolickiego. A skoro tylko mógł, stał się jakobiński i unurzał się we krwi w czasie Terroru.

         Lecz ekscesy popełniane przez frakcję jakobińską spowodowały reakcje. Duch Rewolucji cofnął się, idąc tymi samymi etapami w przeciwnym kierunku. Z jakobińskiego stał się burżuazyjny za Dyrektoriatu. Wraz z Napoleonem wyciągnął ręce do Kościoła i otworzył drzwi dla wygnanej szlachty. W końcu oklaskiwał powrót Burbonów. Chociaż Rewolucja Francuska się skończyła, to nie zakończył się proces rewolucyjny. Wybuchł on ponownie wraz z upadkiem Karola X i wyniesieniem Ludwika Filipa i w ten sposób poprzez kolejne metamorfozy, wyciągając korzyści ze swych sukcesów a nawet klęsk, osiągnął obecne stadium paroksyzmu.

         Rewolucja wykorzystuje więc swoje metamorfozy nie tylko, aby się posuwać dalej, lecz również aby dokonywać taktycznych zwrotów, które tak często były dla niej konieczne.

         Ten ruch zawsze żywy czasami symulował śmierć. Jest to jedna z jego najbardziej interesujących metamorfoz. Na powierzchni sytuacja jakiegoś kraju wygląda na zupełnie spokojną. Reakcja kontrrewolucyjna rozluźnia się i zasypia; lecz w głębszych warstwach religijnego, kulturalnego, społecznego i ekonomicznego życia rewolucyjny ferment stale się rozszerza. Stąd na końcu tej pozornej przerwy pojawia się nieoczekiwany wstrząs, często o wiele dotkliwszy od poprzednich.