Nową encyklikę Fides et ratio można odczytać jako manifest optymizmu poznawczego i wiary w ludzki rozum. Na przekór prądom akcentującym pesymizm i rozczarowanie znamienne dla fin de siecle’u Jan Paweł II apeluje w swym przesłaniu: "W świetle wiary, która dostrzega ostateczny sens w Jezusie Chrystusie, pragnę gorąco zachęcić filozofów, zarówno chrześcijańskich, jak i innych, aby zachowali ufność w zdolności ludzkiego rozumu i nie stawiali nazbyt skromnych celów swej refleksji filozoficznej. Historia tysiąclecia, które zbliża się ku końcowi, poucza nas, że należy iść tą właśnie drogą: nie wyzbywać się tęsknoty za prawdą ostateczną, z pasją jej poszukiwać i śmiało odkrywać nowe szlaki. To wiara przynagla rozum, aby przekraczał wszelkie bariery izolacji i nie wahał się ponosić ryzyka w poszukiwaniu wszystkiego, co piękne, dobre i prawdziwe" (nr 56).¹ W tych słowach encykliki widzę istotę jej przesłania. Współczesna kultura nie musi prowadzić do zabicia naszej odwiecznej tęsknoty za prawdą. W kulturowym rozwoju ludzkości wielką rolę odgrywały wielkie pytania teoretyków: Kim jestem? Skąd przychodzę i dokąd zmierzam? Dlaczego istnieje zło? Co czeka mnie po tym życiu? To one inspirowały powstanie filozofii w starożytnej Grecji. Ich odpowiedniki przewijały się w Wedach, w świętych pismach Izraela, w poematach Homera i tragediach Sofoklesa. To one sprawiały, że środowiskiem naturalnym dla człowieka był horyzont sensu poszukiwanego za cenę wielkich wysiłków intelektualnych, także wtedy, gdy wysiłki te nie niosły żadnych korzyści praktycznych.

Przemiany kulturowe sprawiły, że w modelu życia dominującym w naszej kulturze odeszliśmy daleko od wzorców zainteresowań, które ongiś inspirowały dyskusje o uniwersaliach i kontrowersje wokół Filioque. Zarówno szalone tempo życia, jak i nowe zastosowania techniki zabijają w nas umiejętność przeżywania zadziwień, tak istotną dla mądrościowej postawy wobec świata. Miejsce wielkich pytań coraz częściej zajmuje płaski slogan, w którym telewizyjna publicystyka usiłuje dostarczać prostych odpowiedzi na skomplikowane pytania nurtujące współczesnych. Wiele innych ważnych pytań otacza milczenie, generowane bądź to przez brak zainteresowań, bądź też przez political correctness. W tej sytuacji, przeżywając szczególną odpowiedzialność za obecny kairos i właściwe mu wyzwania, Jan Paweł II akcentuje potrzebę dialogu między ludźmi głębokiej wiary i obrońcami racjonalnej refleksji. Ukazując rolę chrześcijaństwa w tym dialogu, podkreśla, iż może on okazać się owocny także na poziomie "lojalnej i uczciwej współpracy chrześcijan z wyznawcami innych religii oraz z tymi, którzy choć nie wyznają żadnej religii, szczerze pragną odnowy ludzkości". Jako przykład owocności tego dialogu wymienia Papież zbliżenie stanowisk w kwestiach dotyczących ekologii, pokoju, współistnienia ras i kultur (104).

U przeciętnego odbiorcy encykliki może łatwo powstać obawa, iż nowy dokument dotyczy teoretycznych problemów dostępnych dla niewielkiego grona specjalistów. Byłoby to przekonanie błędne, gdyż encyklika konsekwentnie podkreśla personalistyczny i kulturowy wymiar naszego poszukiwania sensu, ludzkiego dążenia do prawdy. Ukazując św. Bonawenturę jako "mistrza myśli i duchowości", przypomina jego słowa, iż refleksji winien towarzyszyć zachwyt, pokora, skrucha, roztropność, otwarcie na łaskę przynoszącą dopełnienie prawdy odkrytej w racjonalnym wysiłku (105). Nawiązując do starożytnej tradycji, w której w Maryi upatrywano "podporę rozumienia wiary", Jan Paweł II w ostatnich zdaniach dokumentu sugeruje, iż należy philosophari in Maria (108). W perspektywie tej pojawia się odcień ciepła płynącego z konkretu ludzkiej egzystencji. Dążenie do prawdy nie oznacza jedynie samotnej wędrówki w przestrzeniach wysokiej abstrakcji. Maryja uczy nas refleksyjnej i odpowiedzialnej wolności przez to, że przyjmuje słowo, rozważa je, by odnaleźć głębię jego treści, sprawia, że Wcielone Słowo Boże przychodzi do nas jako prawda uosobiona w Chrystusie.