MELODIE Z DOMU NIEWOLI

KRWAWE ŻNIWO

O Ludzie! czyście widzieli,

Jak naród swoje męczenniki grzebie?

On ich nie płacze. On ich dał. Niech w niebie

Płaczą nad nimi anieli.

On - Kapłan! On z szczodrej dłoni

Ofiarę wielką spełnia w świętej ciszy.

Święte milczenie mocny Bóg posłyszy -

Pomści swój lud lub obroni!

Błyszczy pogoda rażąca...

Pan wstał i świetną wstęgą się przepasze -

Pan wstał... i pomści męczenniki nasze

Strzałami słońca.

Tam - czy widzicie w oddali

Milczące tłumy, którym imię... krocie?

Niby, po wichrach i burzliwej słocie,

Rozkołysanych tłum fali

Kiedy w łagodne gra chwianie,

Póki zwierciadłem nie stanie.

Wśród fal tych, niby szczątkom nazwy wierni

Rozbitkowie skołatani,

Powolnym ruchem, trumny w wieńcach z cierni

Płyną do wiecznej przystani -

Na każdej, tchnieniem wiosny naniesiona,

Spoczęła palma zielona.

Obok nich - czy poznajecie

Tę wdowią postać w mgle z tęczy?

Ma w piersiach nóż - a nie jęczy,

Ma ręce w pętach - a przecie

Jedną swe syny osłania,

A drugiej skinieniem dłoni,

Oprawców twarze przykłoni

W ciemne dumania.

* * *

- Czy przed zapłatą, czyli po zapłacie

Równieście mali i podli -

Bowiem rzeźniczym nożem zarzynacie

Lud, co się korzy i modli.

Za sztandar krzywdę niosąc, w ziemi nędzy

Przyszliście rozbić namioty -

Zabierzcie w zamian wzgardę i co prędzej

Odejdźcie w ziemię sromoty.

Inaczej lud ten, kiedy mu rozpłonie

Jutrzenka wielkiego święta,

Swych ojców śmierć przebaczy - ale dłonie,

Krwią ich zbroczone, spamięta...

* * *

Matko! Aniele ty nasz przewodniczy!

Twój wróg zawstydził się niemy...

Powiedz - w rachunku wszak nam się policzy:

Że ziemię naszą, z rąk najezdnej dziczy

Raz jeszcze krwią kupujemy?

O Boże Ojców! ty nas stokroć srożej

Karzącym biczem twym zatnij -

Twój lud jak zawsze tobie się ukorzy -

Ale na tyle dni krwawiącej zorzy

Kiedyż już błyśnie ostatni?...

2/3 61

HYMN WĘGLARZY

Hej dziesięciu! czas do dzieła,

Ciemna zgliszcz drużyno!

Jeszcze Polska nie zginęła,

Gdy za Polskę giną!

Niechaj dziewczę się nie lęka

Zasmolonej twarzy -

Czarna twarz, lecz serce, ręka

Czyste u węglarzy.

Węglem zgliszcz z rodzinnej wioski,

Na więzienia ścianie,

Baltazara groźne głoski

Smutny pisz, młodzianie -

Przyjdzie wiatr, co czarne słowa

W ćmiący blask rozżarzy -

Wtedy będzie w bój gotowa

Ciemna czerń węglarzy.

Co tak zewsząd przez kurzawę

Krwią ku niebu błyska?

To są naszych siół i krwawe

Grodów zgorzeliska.

A wśród zgliszcz i zamieszania

Co tam z cicha gwarzy?

To się sobie chyłkiem słania

Ciemny rój węglarzy.

Tam, u kraty, nagie mury

Pismoż zdobi czyje?

To testament więźnia, który

Gdzieś w kopalniach gnije.

Tę ostatnią wolę świętą

Spełnić któż się waży?

Cicho! - właśnie w pomoc wzięto

Ciemną czerń węglarzy.

Ręka w rękę! ciemne kruki!

Czerni pracowita!

Tylko milczkiem - chyłkiem - póki

Krwawy dzień nie świta!

Dziś z nas każdy skryty, niemy -

Ale Bóg nam zdarzy,

Że wnet w pełną pierś hukniemy

Grzmiący hymn węglarzy!

7/6,61

* * *

Ha! jeszcze o mnie! Mniejsza o to, czyście

Ciekawi, czy nie ciekawi.

Przyrzec wam tylko mogę uroczyście,

Że to niedługo zabawi.

Nie było ładu w życiu mojem całem,

Zawierzcie szczeremu słowu:

Naprzód się śmiałem - a potem płakałem -

I oto śmieję się znowu.

Mówiłem troskom: - nie przychodźcie do mnie! -

Mówiłem łzom: - precz ode mnie! -

Mówiłem życiu: - nudzisz mię ogromnie -

A wszystko było daremnie.

Mogłem był na świat nie przyjść - rzecz tak mała,

Jednak i tej mi nie dano.

Mogłem był umrzeć - ale śmierć nie chciała

Serdecznie być powitaną.

Czy jest ostatnią chwilą ta, czy nie ta,

Od kresu nic nie ochroni...

Nie chciała góra przyjść do Mahometa,

Musiał Mahomet pójść do niej.

W przeddzień operacji
[dopisek ołówkiem]

MORITURI TE SALUTANT

22/23 stycznia 1863

Z okiem krwawą łzą zwilżonem

Komu jeszcze łez zostało,

Idźmy wolność zdobyć zgonem,

Idźmy zgon nasz okryć chwałą!

Wprzód, nim kula pierś przewierci,

Nim z żył krwi strumienie bryzną,

Ci, co idą szukać śmierci,

Pozdrawiają Cię, Ojczyzno!

My się śmierci nie ustraszym,

Bo nam tęschno za mogiłą;

Niech zginiemy, byle naszym

Dzieciom po nas lepiej było!

Z naszych ciał i krwi topieli

Bądź im, Polsko, w wolność żyzną,

Ci, co umrzeć zapragnęli,

Pozdrawiają Cię, Ojczyzno!

Żegna matka, drży jej ręka,

Wyszła żona na rozdroże,

Choć im z żalu serce pęka:

- Idźcie - mówią - w Imię Boże!

Pierzchnął płacz na wiatru fali,

Wkrótce w uszach kule gwizną.

Ci, co wszystko pożegnali,

Pozdrawiają Cię, Ojczyzno!

Łzami losów nie przemienieni,

Ni nas rady zbawią czyje;

Człek ni w ziemię wrósł kamieniem,

Ni dla siebie tylko żyje.

Bierzem z sobą rozpacz nędzy,

By dać wolność krwi spuścizną,

Ci, co umrzeć chcą co prędzej,

Pozdrawiają Cię, Ojczyzno!

Chodźmy! im nas prędzej zgniotą,

Tym pośpieszniej śmierć zwyciężem;

Żegnaj, wdowo i sieroto!

Bóg ci będzie ojcem, mężem;

Choć, nim wolność z grobu wstanie,

Nam się stopy w grób poślizną,

Ci, co wierzą w Zmartwychwstanie,

Pozdrawiają Cię, Ojczyzno!

SALAMANDRA

Patrzaj, Medardzie, salamandra licha,

Jakaż to dziwna bestyja!

W ogniu się gnieździ, ogniem śpi, oddycha,

Ogień je, ogniem popija -

Ogień jej włazi w usta, w oczy, w uszy,

Ogniem się smuci i śmieje,

Ogień ma w sercu, w szpiku kości, w duszy,

W ogniu jej łzy i nadzieje.

Czy też jest warta życia istność taka,

Co gardzi wszelką odmianą?

Nie - podobnego, doprawdy, cudaka

Jak światem świat nie widziano!

- Proszę - chodź do mnie, utrapione zwierzę -

Kolej uniesie nas chyża -

Tam - na Zachodzie tchną powiewy świeże -

Odżyjesz wpośród Paryża. -

- Ani mi życie, które się odmienia,

Ni rady zdarza się czyje -

Nie chcę rozrywek ani zapomnienia,

Chcę żyć i wiedzieć że żyję. -

- Ależ ci tutaj dziwnie zewsząd skwarno...

Słuchaj - w Syberii lodowej

Zbawienne chłody czule nas ogarną!

Zorza uwieńczy nam głowy! -

- Ha! ha! Cóż zyskał Gaweł, smyk zuchwały,

Choć na miesięcznym był sierpie?

Nie chcę ochłody ni promienia chwały,

Chcę cierpieć - czując, że cierpię.

Jeśli cię litość bierze mojej nędzy,

To mi, na drzewie wysokiem,

Na silnym stryku wisieć daj, pomiędzy

Ziemią i bladym obłokiem. -

3/8 63

ZAPŁATA PO PRACY

Idziemy. W oczach świat się przemyka -

Skrwawione bicze plecy nam sieką -

Nigdzie błękitu, nigdzie promyka...

- Dalekoż jeszcze? - Ho! ho! daleko -

Idziemy. Wszędzie kurzące zgliszcze -

Z chat ojców dołem dymy się wleką -

Siecze grad z deszczem - zimny wiatr świszczę.

- Dalekoż jeszcze? - Ho! ho! daleko -

Idziem. Jak oczy zasięgnąć mogą,

Bieleją kości słoneczną spieką -

Stąpamy po nich - trzeszczą pod nogą...

- Dalekoż jeszcze? - Ho! ho! daleko -

Idziemy. Sowa huczy w oddali -

W poprzek po piaskach strugi łez cieką -

- Pić! pić - wołamy - a w gardle pali.,

- Dalekoż jeszcze? - Ho! ho! daleko -

Idziemy dalej. Tam znów pies wyje -

W poprzek krew wrzącą wylała rzeką -

Brniemy do kolan, po pas, po szyję...

- Dalekoż jeszcze? - Ho! ho! daleko -

- Panie nasz! Panie! Jak tyś szedł z krzyżem,

Tak my dziś trumny dźwigamy wieko -

A do Golgoty kiedyż się zbliżem?...

Dalekoż jeszcze? - Ho! ho! daleko -

Idziemy dalej. Znój skrapia lica -

Szumi pomięte zewsząd ściernisko...

- Patrzcie! - na skraju - o! szubienica!

Dalekoż jeszcze? - Blisko już! blisko! -

- Przecie! Będziemy mieli tam ciszę,

Sen, aby, spokój - słodki nasz Chryste? -

- Wiatr was rodzimy w sen ukołysze -

Spowiją w całun tumany mgliste. -

- Czy nas kto wspomni? - Na waszej stypie

Sama Niebieska zapłacze Pani -

I własna ziemia proch wasz przysypie -

Boście wy jeszcze z wielu wybrani... -

Dzień egzekucji Członków Rz. N.
[przypisek ołówkiem]

DRZEWA WOLNOŚCI

Do mnie, kto tylko utonąć nie może!

Przy świetle nowej dziś zorzy,

Z drzew wiadomości ludziom raj ja tworzę

Jeden na cały świat boży.

O głupie ludy! czyście poszalały?

Któż wam swobody zazdrości?

Z lasów wolności świat się składa cały,

Las każdy z drzew wiadomości.

Niechby ciemnota, niech ziemscy mocarze

Jarzmem świat cały zgnębili -

Wiedza i wolność chodzą zawsze w parze

Wśród lada drzew w każdej chwili.

Kto się najsilniej od ziemi odeprze,

Czy stryk nie zgniły, ni stary -

Temu wolności drzewo... pierwsze lepsze -

Byle z silnymi konary.

Bo człowiek wtedy tylko jest - widzicie -

Wolny i nic go nie boli,

Gdy się uwolnił od życia, bo życie

Sroższe od wszystkich niewoli.

1865

TANIEC SZKIELETÓW

Po kupach gruzów, kędy naokoło

Piaszczysta bieleje wydma,

Milczkiem, omackiem, chyłkiem - lecz wesoło

Tańczące migają widma.

Był tu kraj, naród - lecz od niepamięci

Nie ma już nic i nie będzie...

Co tam! bodaj to hulać! Niech się święci

Pustynia zawsze i wszędzie!

Gdzie wiatr? - on w piasek wgrzebał się po szyję.

Gdzie księżyc? - w chmurach się chowa...

W to graj! precz światło! precz duch! Niechaj żyje

Ciemność i cisza grobowa!

Trzeszczą w nich stawy i kości grzechoczą,

Z uszu im piasek się sypie,

Żwir zgrzyta w płucach, a jednak ochoczo

Tańcują sobie na stypie.

W oczach ich nie ma źrzenic, a w ich szczęce

Jest zębów także niewiele -

A jednak tańczą ochoczo, za ręce

Wziąwszy się jak przyjaciele.

Także wiązaniem niezbyt im się tęgiem

Żebra trzymają goleni -

A jednak tańczą jednym wspólnym kręgiem,

Jak gdyby bracia rodzeni.

Ha! ha! jak bracia? No i któż to taki?

Czyście się nie domyślili?

Moskale, Czesi, Serbowie, Kozaki -

Sąsiedzi lub goście mili.

Z boku na zydlu siedzi śmierć Caryca,

Bezzębną rozwarła paszczę

I tym ich tańcem wielce się zachwyca,

I przytupuje, i klaszcze.

A za nią Niemiec. Z porcelanki pyka,

Kufel wylizał już do dna -

Jednak twarz chuda tego dostojnika

Wygląda dziwnie pogodna.

Ma kusy fraczek, obnażone pięty,

Lecz i niepłonne nadzieje:

Więc patrzy tylko radością przejęty

I grubo sobie się śmieje.

Tamci, jak mogą, tak każdy podryga,

Choć mocno już pomęczeni;

Ten patrzy tylko - i ani feniga

Nie wydał na to z kieszeni.

A wtem tabaki zażył z kamizelki...

- Ej! Toż to swój, a nie cudzy -

Hurra ho! Sława! Żywio Frydryk Wielki!

Tańcujcie, czortowscy słudzy! -

W lipcu 1867 r.
z okoliczności Zjazdu Słowiańskiego
[dopisek ołówkiem]