SCENA III

WCHODZĄ KAPRAL, BRACISZEK BERNARDYN PIOTR, JEDEN WIĘZIEŃ

KS. PIOTR

W imię Ojca i Syna i Świętego Ducha.

WIĘZIEŃ

On zapewne osłabiał. - Konradzie! - nie słucha.

KS. PIOTR

Pokój temu domowi, pokój grzesznikowi!

WIĘZIEŃ

Dla Boga, on osłabiał, patrz - miota się, dąsa,

To jest wielka choroba, patrz, on usta kąsa.

(Ks. Piotr modli się)

KAPRAL

(do Więźnia)

Mój Panie, idźcie sobie, a nas tu zostawcie.

WIĘZIEŃ

Ale dla Boga! próżnych modlitew nie prawcie;

Podejmijcie go z ziemi, położmy do łóżka;

Księże Pietrze.

KS. PIOTR

Tu zostaw.

WIĘZIEŃ

Oto jest poduszka.

(kładnie Konrada)

E, ja wiem, co to znaczy. - Czasem nań napada

Takie szaleństwo: długo śpiewa, potem gada,

A jutro zdrów jak ryba. Lecz kto wam powiedział,

Że on osłabiał?

KAPRAL

Panie, ot byś cicho siedział.

Niech brat Piotr pomodli się nad waszym kolegą;

Bo ja wiem, że tu było - coś - tu - niedobrego.

Gdy runt odszedł, w tej celi hałas posłyszałem,

Spójrzę dziurką od klucza, a co tu widziałem,

To mnie wiedzieć. Pobiegłem do mojego kmotra,

Bo on człowiek pobożny, do braciszka Piotra -

Patrz na tego chorego: niedobrze się dzieje -

WIĘZIEŃ

Dalibóg nie pojmuję - nic,i oszaleję.

KAPRAL

Oszaleć? - Ej, Panowie, strzeżcie się, Panowie!

U was usta wymowne, wiele nauk w głowie,

A patrzcie, głowa mądra w prochu się taczała,

I z tych ust, tak wymownych, patrzaj - piana biała.

Słyszałem, co on śpiewał, ja słów nie pojąłem,

Lecz było coś u niego w oczach i nad czołem.

Wierz mi, że z tym człowiekiem niodobrze się dzieje

Byłem ja w legijonach, nim wzięto w rekruty,

Brałem szturmem fortece, klasztory,reduty;

Więcej dusz wychodzących z ciała ja widziałem,

Niźli Waćpan przeczytał książek w życiu całem.

A to jest rzecz niemała widzieć, jak człek kona,

Widziałem ja na Pradze księży zarzynanych,

I w Hiszpaniji żywcem z wieży wyrzucanych;

Widziałem matek szablą rozrywane łona,

I dzieci konającena kozackich pikach,

I Francuzów na śniegu, i Turków na palu;

I wiem, co w konających widać męczennikach,

A co w złodzieju, zbójcy, Turku lub Moskalu.

Widziałem rozstrzelanych, co patrzyli śmiele

W rurę broni, nie chcieli na oczy zasłony;

A jak padli na ziemię, widziałem w ich ciele

Strach, co za życia wstydem i pychą więziony,

Wyszedł z trupa jak owad i pełzał wokoło:

Gorszy strach niż ten, który tchórza w bitwie nęka,

Taki strach, że dość spojrzeć na zamarłe czoło,

Aby widzieć, że dusza dąsa się i lęka,

Gardzi bolem i cierpi, i wieczna jej męka.

A więc, mój Panie, myślę, że twarz umarłego

Jest jak patent wojskowy do świata przyszłego;

I poznasz zaraz, jak oń tam będzie przyjęty,

W jakiej randze i stopniu: święty czy przeklęty. -

A więc tego człowieka i pieśń, i choroba,

I czoło, i wzrok wcale mi się nie podoba.

Otoż Waćpan spokojnie idź do swojej celi,

My z bratem Piotrem będziem przy chorym siedzieli,

(Więzień odchodzi)

KONRAD

Przepaść - tysiąc lat - pusto - dobrze - jeszcze więcéj!

Ja wytrzymam i dziesięć tysiąców tysięcy -

Modlić się? - tu modlitwa nie przyda się na nic -

I byłaż taka przepaść bez dna i bez granic? -

Nie wiedziałem - a była.

KAPRALl

Słyszysz, jak on szlocha.

KS. PIOTR

Synu mój, tyś na sercu, które ciebie kocha.

(do Kaprala)

Wyjdź stąd i patrz, ażeby nikt tędy nie chodził

I póki stąd nie wyjdę, nikt mi nie przeszkodził.

(Kapral odchodzi)

KONRAD

(zrywa się)

Nie! - oka mi nie wydarł! mam to silne oko,

Widzę stąd, i stąd nawet, choć ciemno - głęboko,

Widzę ciebie, Rollison, - bracie, cóż to znaczy?

I tyś w więzieniu, zbity, krwią cały zbryzgany,

I ciebie Bóg nie słuchał, i tyś już w rozpaczy;

Szukasz noża, próbujesz głowę tłuc o ściany: -

"Ratunku!" - Bóg nie daje, ja ci dać nie mogę,

Oko mam silne, spójrzę, może cię zabiję -

Nie - ale ci pokażę okiem - śmierci drogę.

Patrz, tam masz okno, wybij, skocz, zleć i złam szyję,

I ze mną tu leć w głębie, w ciemność - lećmy na dół -

Otchłań - otchłań ta lepsza niźli ziemi padół;

Tu nie ma braci, matek, narodów, - tyranów -

Pójdź tu.

KS. PIOTR

Duchu nieczysty, znam cię po twym jadzie,

Znowuś tu, najchytrzejszy ze wszystkich szatanów,

Znowu w dom opuszczony leziesz, brzydki gadzie.

Tyś wpełznął w jego usta, na zgubęś tu wpełznął,

Z Imię Pańskie jam ciebie pojmał i ochełznął.

Exorciso...

DUCH

Stój, nie klnij - stój, odstąp od progu,

Wyjdę -

KS. PIOTR

Nie wyjdziesz, aż się upodoba Bogu.

Lew z pokolenia Judy tu Pan - on zwycięża:

Sieć na lwa zastawiłeśi w twym własnym wniku

Złowiłeś się - Bóg ciebie złowił w tym grzeszniku.

W jego ustach chcę tobie najsrozszy cios zadać:

Kłamco, ja tobie każę, musisz prawdę gadać.

DUCH

Parle-moi donc francais, mon pauvre capucin,

J'ai pu dans le grand monde oublier mon latin.

Mais étant saint, tu dois avoir le don des langues

Vielleicht sprechen Sie deutsch, was murmeln Sie so bang -

What it is, - Cavalleros rispondero Io.

KS. PIOTR

Ty to z ust jego wrzeszczysz, stujęzyczna źmijo,

DUCH

C'est juste, dans ce jeu, nous sommes de moitié,

Il est savant, et moi, diable de mon métier.

J'etais son precepteur et je m'en glorifie,

En sais-tu plus que nous? parle - je te défie.

KS. PIOTR

W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego.

DUCH

Ale stój, stój, mój Księże, stój, już dosyć tego;

Tylko, księżuniu, nie męcz na próżno: - czyś szatan;

Żeby tak męczyć!

KS. PIOTR

Ktoś ty?

DUCH

Lukrecy, Lewiatan,

Voltaire, Alter Fritz, Legio sum.

KS. PIOTR

Coś widział?

DUCH

Zwierza.

KS. PIOTR

Gdzie?

DUCH

W Rzymie.

KS. PIOTR

Nie słucha mię - wróćmy do pacierza.

(modli się)

DUCH

Ale słucham.

KS. PIOTR

Gdzieś widział więźnia?

DUCH

Mówię, w Rzymie -

KS. PIOTR

Kłamiesz.

DUCH

Księże, na honor, na kochanki imię,

Mej kochanki czarniutkiej, co tak do mnie wzdycha

A wiesz ty, jak się zowie moja luba? - Pycha.

Jakiś ty nieciekawy! -

KS. PIOTR

(do siebie)

Przeciwią się duchy;

Upokórzmy się Panu i zróbmy akt skruchy.

(modli się)

DUCH

Ale co tam masz robić, ja sam stąd wyruszę,

Przyznaję się, że wlazłem niezgrabnie w tę duszę.

Tu mnie kole - ta dusza jest jak skóra jeża,

Włożyłem ją na wywrót, kolcami do kiszek.

(Ksiądz modli się)

Aleś bo i ty majster, choć prosty braciszek; -

Osły, powinni ciebie obrać za papieża.

Głupstwo stawią w kościele na przód, jak kolumny,

A ciebie kryją w kątku; świecznik, gwiazdę blasku!

KS. PIOTR

Tyranie i pochlebco, i podły, i dumny,

Żebyś pierś ugryzł, u nóg wleczesz się po piasku.

DUCH

(śmiejąc się)

Aha! gniewasz się, pacierz przerwałeś - da capo;

Żebyś sam widział, jak ty śmiesznie kręcisz łapą -

Istny niedzwiadek, gdy się broni od komarów! -

On trzepie swoje, - no więc - dosyć już tych swarówi

Znam twoję moc i chcę się tobie wyspowiadać,

Będę ci o przeszłości i przyszłości gadać. -

A wiesz ty, co o tobie mówią w całym mieście?

(Ksiądz modli się)

A wiesz ty, co to będzie z Polską za lat dwieście? -

A wiesz, dlaczego tobie przeor tak nie sprzyja? -

A wiesz, w Apokalipsie co znaczy bestyja? -

Milczy i trzepie - oczy aż strach we mnie wlepił.

Powiedz, Księżuniu, czegoś do mnie się uczepił?

Co ja winien, że takie mam odbierać chłosty

Czy ja jestem król diabłów - wszak ja diabeł prosty.

Zważ, czy to prawnie sługę ukarać za pana

Wszakże ja tu przyszedłem z rozkazu Szatana.

Trudno mu się tłumaczyć, bo z nim nie brat za brat,

Jestem jako Kreishauptmann, Gubernator, Landrat -

Każą duszę brać w areszt, biorę, sadzę w ciemność.

Zdarza się przy tym duszy jaka nieprzyjemność

Ale czyż z mojej winy? - jam ślepe narzędzie;

Tyran szelma da ukaz, pisze: "Niech tak będzie" -

Czyż to mnie miło męczyć, - mnie samemu męka. -

Ach -

(wzdycha)

jak to źle być czułym. - Ach, serce mi pęka.

Wierzmi: gdy pazurami grzesznika odzieram

Nieraz ogonem, ach! ach! - łzy sobie ocieram.

(Ksiądz modli się)

A wiesz, zé jutro będziesz bity jako Haman?

KS. PIOTR

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, Amen.

Ego te exorciso, spiritus immunde -

DUCH

Księże, stój - słucham - gadam - stój - jedną sekundę!

KS. PIOTR

Gdzie jest nieszczęsny więzień, co chce zgubić duszę? -

Milczysz - Exorciso te -

DUCH

Gadam, gadam - muszę.

KS. PIOTR

Kogo widziałeś?

DUCH

Więźnia.

KS. PIOTR

Jakiego?

DUCH

Grzesznika.

KS. PIOTR

Gdzie? -

DUCH

Tam, w drugim klasztorze.

KS. PIOTR

W jakim?

DUCH

Dominika.

Ten grzesznik już przeklęty, prawem mnie należy.

KS. PIOTR

Kłamiesz.

DUCH

On już umarły.

KS. PIOTR

Kłamiesz.

DUCH

Chory leży.

KS. PIOTR

Exorciso te

DUCH

Gadam, gadam, skaczę - śpiewam -

Tylko nie klnij - jak gadać? - dusisz - ledwie ziewam.

KS. PIOTR

Mów prawdę.

DUCH

Grzesznik chory, lata bez pamięci

I jutro rano szyję niezawodnie skręci.

KS. PIOTR

Kłamiesz.

DUCH

Poświadczy godny świadek, kmotr Belzebub.

Pytaj go, męcz - niewinnej duszy mojej nie gub.

KS. PIOTR

Jak ratować grzesznika?

DUCH

Bodajeś zdechł klecho,

Nie powiem.

KS. PIOTR

Exorciso -

DUCH

Ratować pociechą.

KS. PIOTR

Dobrze, gadaj wyraźnie - czego mu potrzeba?

DUCH

Mam chrypkę, nie wymówię.

KS. PIOTR

Mów!

DUCH

Mój panie! królu!

Daj odpocząć -

KS. PIOTR

Mów, czego potrzeba -

DUCH

Księżulu,

Ja tego nie wymówię.

KS. PIOTR

Mów!

DUCH

He - Wina - Chleba -

KS. PIOTR

Rozumiem, Chleba Twego i Krwi Twojej, Panie -

Pójdę, i daj mi spełnić Twoje rozkazanie.

(do Ducha)

A teraz zabierz z sobą twe złości i błędy,

Skąd wszedłeś i jak wszedłeś, idź tam i tamtędy.

(Duch uchodzi)

KONRAD

Dźwigasz mię! - ktoś ty? - strzeż się, sam spadniesz w te doły.

Podaje rękę - lećmy - w górę jak ptak lecę -

Mile oddycham wonią - promieniami świecę.

Któż mi dał rękę? - dobrzy ludzie i anioły;

Skądże litość, wam do mnie schodzić do tych dołów?

Ludzie? - Ludźmi gardziłem, nie znałem aniołów.

KS. PIOTR

Módl się, bo strasznie Pańska dotknęła cię ręka.

Usta, którymiś wieczny Majestat obraził,

Te usta zły duch słowy szkaradnymi skaził;

Słowa głupstwa, najsroższa dla mądrych ust męka,

Oby ci policzone były za pokutę,

Obyś o nich zapomniał -

KONRAD

Już są tam - wykute.

KS. PIOTR

Obyś, grzeszniku, nigdy samich nie wyczytał,

Oby cię o znaczenie ich Bóg nie zapytał -

Módl się; myśl twoja w brudne obleczona słowa,

Jak grzeszna, z tronu swego strącona królowa,

Gdy w zebraczej odzieży, okryta popiołem,.

Odstoi czas pokuty swojej przed kościołem,

Znowu na tron powróci, strój królewski wdzieje

I większym niżli pierwej blaskiem zajaśnieje.

Usnął -

(klęka)

- Twe miłosierdzie, Panie, jest bez granic.

(pada krzyżem)

Panie, otom ja sługa dawny, grzesznik stary,

Sługa już spracowany i niezgodny na nic.

Ten młody, zrób go za mnie sługą Twojej wiary,

A ja za jego winy przyjmę wszystkie kary.

On poprawi się jeszcze, on wsławi Twe imię.

Módlmy się, Pan nasz dobry! Pan ofiarę przyjmie.

(modli się)

(W bliskim kościele, za ścianą, zaczynają śpiewać pieśń Bożego Narodzenia. Nad Księdzem Piotrem Chór aniołów na nutę; "Anioł pasterzom mówił")

CHÓR ANIOŁÓW

(głosy dziecinne)

Pokój temu domowi,

Spoczynek grzesznikowi.

Sługo! sługo pokorny, cichy,

Wniosłeś pokój w dom pychy.

Pokój temu domowi.

ARCHANIÓŁ PIERWSZY

(na nutę "Bóg nasz ucieczką")

Panie, on zgrzeszył, przeciwko Tobie zgrzeszył on bardzo.

ARCHANIÓŁ DRUGI

Lecz płaczą nad nim, modlą się za nim Twoi Anieli.

ARCHANIÓŁ PIERWSZY

Tych zdepc, o Panie, tych złam, o Panie, którzy Twe święte sądy pogardzą.

ARCHANIÓŁ DRUGI

Ale tym daruj, co świętych sądów Twych nie pojęli.

ANIÓŁ

Kiedym z gwiazdą nadziei

Leciał świecąc Judei,

Hymn Narodzenia śpiewali anieli:

Mędrcy nas nie widzieli,

Królowie nie słyszeli.

Pastuszkowie postrzegli

I do Betlejem biegli:

Pierwsi wieczną mądrość witali,

Wieczną władzę uznali:

Biedni, prości i mali.

ARCHANIÓŁ PIERWSZY

Pan, gdy ciekawość, dumę i chytrość w sercu Aniołów, sług swych, obaczył,

Duchom wieczystym, aniołom czystym, Pan nie przebaczył.

Runęły z niebios, jak deszcz gwiaździsty, aniołów tłumy,

I deszczem lecą za nimi co dzień mędrców rozumy.

CHÓR ANIOŁÓW

Pan maluczkim objawia,

Czego wielkim odmawia.

Litość! litość! nad synem ziemi,

On był między wielkiemi,

Litość nad synem ziemi.

ARCHANIÓŁ DRUGIi

On sądów Twoich nie chodził badać jako ciekawy,

Nie dla mądrości ludzkiej on badał, ani dla sławy.

ARCHANIÓŁ PIERWSZY

On Cię nie poznał, on Cię nie uczcił, Panie nasz wielki!

On Cię nie kochał, on Cię nie wezwał, nasz Zbawicielu!

ARCHANIÓŁ DRUGI

Lecz on szanował imię Najświętszej Twej Rodzicielki.

On kochał naród, on kochał wiele, on kochał wielu.

ANIÓŁ

Krzyż w złoto oprawiony

Zdobi królów korony.

Na piersi mędrców błyszczy jak zorze,

A w duszę wniść nie może:

Oświeć, oświeć ich, Boże!

CHÓR ANIOŁÓW

My tak ludzi kochamy,

Tak z nimi być żądamy!

Wygnani od mędrków i króli,

Prostaczek nas przytuli,

Nad nim dzień, noc śpiewamy.

CHÓR ARCHANIOŁÓW

Podnieś tę głowę, a wstanie z prochu, niebios dosięże,

I dobrowolnie padnie, i uczci krzyża podnoże;

Wedle niej cały świat u stóp krzyża niechaj polęże

I niech Cię wsławi, żeś sprawiedliwy i litościwy Pan nasz, o Boże!

OBADWA CHÓRY

Pokój, pokój prostocie,

Pokornej, cichej cnocie!

Sługo, sługo pokorny, cichy,

Wniosłeś pokój w dom pychy,

Pokój grzesznemu sierocie.