Duhovni genocid

Ako neko razara hram Boziji,
razorice njega Bog…"
(1 Kor 3, 17)

Unistavanje srpskog crkveno-umetnickog i istorijskog blaga skoro da od 1941. godine nije ni prestajalo. Tokom Drugog svetskog rata, pored preko milion srpskih zrtava, unisteno je i preko 400 srpsko-pravoslavnih hramova. Samo na podrucju Gornjokarlovacke eparhije od 203 crkve i kapele tokom proslog rata unisteno je 116, a tesko osteceno 39. U Slavonskoj eparhiji porusena su 54 hrama, a tesko ostecen 21. Na teritoriji Banjalucke eparhije stradale su 64 crkve, a 21 je ostecena. Na podrucju ove Eparhije tri manastira su znatno ostecena, a jedan unisten. Srusena je i jedna kapela i 38 parohijskih domova, a tesko osteceno 12. U Banjaluckoj eparhiji zanavek je nestalo 98 manastirskih i parohijskih biblioteka i 94 arhiva. Dakle, samo na podrucju ove tri eparhije unistena je polovina od postradalih srpskih bogomolja tokom Drugog svetskog rata.

U poratnom periodu komunisticki rezim, potpomognut pritajenim nacionalistickim snagama, uveliko je onemogucavao, pa cak i sprecavao, obnovu i zastitu srpskih crkava i manastira. U bivsoj republici Hrvatskoj, postojece sluzbe zastite, posebno Regionalni zavod u Osijeku i republicki zavod Hrvatske, smisljeno su zanemarivali srpsko duhovno i istorijsko nasledje. Primer za to je i odnos Regionalnog zavoda iz Osijeka prema obnovi i zastiti manastira Orahovice, jednog od najvrednijih spomenika srpskog – i ne samo srpskog naroda na prostorima Stare Slavonije, odnosno Podravine. Danasnja manastirska crkva podignuta je 1592, a fresko-slikana 1594. godine. Tokom proslog rata manastirska riznica je opljackana i preneta u Zagreb (sacuvani deo vracen je Eparhiji slavonskoj tek 1985), a manastirski konaci zapaljeni su 19. avgusta 1942. godine po naredjenju Janeza Grge i Karla Mrazovica Gaspara, komandanta i komesara Staba III operativne zone narodnooslobodilacke vojske i partizanskih odreda u Hrvatskoj. Posle rata, institucije zastite Hrvatske, i posle mnogo obecanja, nisu ucinile nista da se ovaj duhovni i kulturni centar Srba u Slavoniji zastiti i obnovi.

Iz takvog stanja preslo se jos u gore, pogubnije, neljudskije, odnosno dosli smo u stanje totalnog duhovnog genocida. Ovaj rat (1991–1995) uzima ono najvrednije: nevine ljudske zivote, unistava svetinje, kulturno-umetnicka i ostala materijalna dobra. Taj rat, nametnut srpskom narodu, doveo je Srpsku pravoslavnu crkvu i njen verujuci narod na tim prostorima skoro do unistenja i nestanka.

Srpski hramovi i ostalo crkveno-umetnicko i istorijsko nasledje Srpske pravoslavne crkve na podrucju bivse jugoslovenske republike Hrvatske, koji su rasprostranjeni u pet pravoslavnih eparhija (Osjeckopoljska i baranjska, Slavonska, Zagrebacko-ljubljanska, Gornjokarlovacka i Dalmatinska), bili su prvi na udaru. To je cinjeno smisljeno; trebalo je unistiti autenticna svedocanstva i duhovno pamcenje srpskog naroda na prostorima Baranje, Slavonije, Like, Banije, Korduna, Dalmacije i drugih srpskih prostora. Ti hramovi, koji su i specificni spomenici graditeljstva, predstavljaju verski i nacionalni identitet srpskog naroda na tim prostorima. Rusenjem, paljenjem, obesvecenjem i drugim brojnim nacinima unistavanja srpskih bogomolja i kulturno-istorijskih spomenika, neprijatelj nastoji da, pored njihovog zatiranja, srpski pravoslavni narod i duhovno povredi. Novopostavljeni episkop osjeckopoljski i baranjski ne moze da obnovi sediste eparhije u Osijeku. Pakracki vladicanski dvor (1732) je opljackan, granatiran i demoliran. Rezidencija zagrebacko-ljubljanskog mitropolita u Zagrebu je minirana. Vladicanska kuca u Karlovcu je opljackana, demolirana i minirana na rimokatolicki Bozic 1993. godine. Ni jedan od srpskih pravoslavnih arhijereja sa podrucja bivse jugoslovenske republike Hrvatske ne moze da se vrati u svoju rezidenciju, i to iz dva osnovna razloga: ili je dvor onesposobljen ili to ne dozvoljava hrvatska vlast.

Skoro je isti odnos i prema srpskim crkvama, manastirima i ostalim crkvenim objektima na podrucju bivse Bosne i Hercegovine. Na prostoru te nekadasnje jugoslovenske republike nalazi se takodje pet srpskih pravoslavnih vladicanstava (Banjalucka, Bihacko-petrovacka, Zahumsko-hercegovacka, Dabrobosanska i Zvornicko-tuzlanska eparhija). Unistene su ili ostecene episkopske rezidencije u Mostaru, Sarajevu i Tuzli, a nadlezni arhijereji nalaze se privremeno na drugim mestima.

Muzej Srpske pravoslavne crkve u Beogradu u ovom ratu, pored spasavanja liturgijskih i drugih crkveno-umetnickih predmeta, pomno popisuje i u stradalni diptih Srpske pravoslavne crkve unosi nove zrtve hrvatskih i muslimanskih crkveno-

-umetnickih rusitelja. Broj porusenih, ostecenih i obesvecenih srpskih svetinja je ogroman, i jos uvek nepotpun. Srpske svetinje i ostali istorijski spomenici koji se nalaze na teritorijama sto kontrolisu hrvatske i muslimanske snage su nepristupacni i njihova sudbina je neizvesna, tako da je broj od 212 porusenih i 367 ostecenih crkava jos uvek nepotpun.

Od deset srpskih pravoslavnih sedista na teritoriji bivsih jugoslovenskih republika Hrvatske i Bosne i Hercegovine, sedam vladicanskih rezidencija je unisteno, granatirano ili demolirano. Poruseni su saborni hramovi u Pakracu, Karlovcu i Mostaru. Stara Episkopska knjiznica u Pakracu, jedna od najvrednijih srpskih biblioteka, opljackana je a starodrevne knjige se rasturaju i prodaju sirom bivse Jugoslavije, pa i Evrope. Ovu staru biblioteku osnovao je jos patrijarh Arsenija III Carnojevic, a svaki pakracki, odnosno slavonski episkop ostavljao je svoju biblioteku ovoj centralnoj eparhijskoj knjigohranilnici. U fondovima ove biblioteke, pored starih rukopisa, bilo je 112 srbulja, najvise cuvanih i sacuvanih u jednoj srpskoj biblioteci. Ista sudbina zadesila je i eparhijske biblioteke u Zagrebu, Karlovcu i Mostaru. U Sarajevu je izgorela.

Godine 1985. vracene su crkveno-umetnicke dragocenosti, koje su u proslom ratu opljackane a koje su pripadale eparhijskim, manastirskim i crkveno-opstinskim riznicama; sada su ponovo opljackane ili, sto je tragicnije, unistene. Riznica stare Pakracke eparhije u kojoj su cuvane vredne ikone i drugi liturgijski i umetnicki predmeti iz manastira Orahovice, Pakre i Svete Ane i brojnih hramova, nemilosrdno je opljackana i unistena. Miniran je Muzej Srpske pravoslavne crkve Eparhije zagrebacko-ljubljanske u Zagrebu, koji se nalazio u Mitropoliji; minirana je episkopska rezidencija sa riznicom u Mostaru; a neizvesna je sudbina riznice Gornjokarlovacke eparhije koja je bila u Vladicanskom dvoru u Karlovcu, kao i sudbina dragocenosti Eparhije zvornicko-tuzlanske u Tuzli, koja se nalazi pod opsadom muslimanskih snaga.

Nazalost, brojna istorijska znamenja i kulturne tekovine srpskog naroda zauvek su nestale. Pored dragocenih liturgijskih predmeta, unistene su citave galerije ikona na ikonostasima, dela najpoznatijih ikonopisaca i slikara od XVI do XX veka. Broj ikona na ikonostasu krece se od 20 do 50, pa cak i 70. Najnizi prosek bi bio 35 ikona, ne racunajuci ostale ikone, celivajuce, litijske, zavetne i druge. Kada se ovaj najnizi prosek od samo 35 ikona na ikonostasu pomnozi sa 212 porusenih hramova dobija se zbir od preko 7.000 unistenih ikona. Ovoliko unistenih likovnih dela predstavlja za svaki narod nacionalnu katastrofu. To su citavi luvri, ermitazi, prada i druge nacionalne galerije. To je, takodje, umetnicki i duhovni genocid nad jednim narodom, njegovom kulturom i civilizacijskim tekovinama. Nazalost, to srpsko duhovno nasledje unistavaju narodi kojima je ta crkveno-umetnicka bastina takodje bliska, bilo po hriscanskoj veri, kulturnoj tradiciji ili zajednickom podneblju.

Ovaj Pregled porusenih, ostecenih i obesvecenih crkava i manastira sacinjen je na osnovu autenticnih izvestaja koje nadlezni episkopi i svestenici dostavljaju Svetom arhijerejskom sinodu, odnosno Muzeju Srpske pravoslavne crkve u Beogradu. Odredjene strucne komisije pri Ministarstvu kulture Srbije, odnosno Republickom zavodu za zastitu spomenika kulture, takodje su tamo gde je to bilo moguce, izvrsile uvid i snimile stanje. Znacajni su izvestaji Posmatracke misije Evropske zajednice, izbeglih i prognanih Srba koji su isto tako posvedocili o rusenju ili ostecenju svoje crkve, manastira ili nekog drugog crkvenog objekta.

Pojedini crkveni objekti minirani su po nekoliko puta, sve dok se ne sruse do temelja. Takva sudbina zadesila je srpske hramove u Petrinji, Novoj Gradiski, Mostaru i jos mnogo drugih. Isto tako, uveliko se obnavlja crkvenorusiteljstvo iz Drugog svetskog rata. Na brojnim crkvistima hramova porusenih u proslom ratu podignuti su u posleratnom periodu novi. Ti novi hramovi u Petrinji, Novoj Gradiski, Slavonskom Brodu, Trnjanima, kao i manastir Zitomislic, i jos mnogi, ponovo su sruseni do temelja.

Veliki procenat srpskih svetinja stradao je van ratnih dejstava. Unisteni su ili demolirani srpski hramovi koji su udaljeni i preko 100 kilometara od prvih borbenih linija. Posebno je za osudu smisljeno unistavanje izuzetnog spomenickog nasledja koje, zbog svoje arhitekture i umetnicke vrednosti, pripada najvisoj kategoriji. Hrvatski nacionalisti spalili su dva jedinstvena spomenika srpskog arhitektonskog nasledja, crkve brvnare u Rastovcu i Donjoj Rasenici. Crkva u Rastovcu, posvecena Svetom velikomuceniku Dimitriju, podignuta je 1730. godine; a u Donjoj Rasenici, hram Uspenja Presvete Bogorodice izgradjen je 1709. godine. Takodje je spaljena crkva brvnara u mestu Buzeta (XVIII) kod Gline. One vise ne postoje, cak ni njihovi temelji.

Na zverski nacin unistavaju se i najvece srpske svestinje kao sto je Spomen-kapela u Prebilovcima, u kojoj su 1991. godine sahranjene mosti hiljade i hiljade srpskih mucenika, mucki postradalih u Drugom svetskom ratu, medju njima najvise staraca, zena i dece iz Prebilovaca i okolnih srpskih sela. Ti zemni ostaci, koji su pre neku godinu izvadjeni iz hercegovackih jama i vrtaca i sahranjeni u novopodignutu kapelu u Prebilovcima, ponovo su napadnuti i to opet na najzverskiji nacin. Ovo srpsko svetiliste do temelja je unisteno, a mucenicke kosti spaljene. Istorija ne pamti da je i najveci zlocinac svoje zrtve ubijao dva puta, i to u vremenskom razmaku od 50 godina.

Od istorijskog manastira Zitomislica, koji je takodje stradao u proslom ratu zajedno sa svojim bratstvom, ostala je samo gomila kamenja.

Jedno od prvih svedocenja o stradanju srpskih pravoslavnih crkava, manastira i drugih crkvenih objekata na podrucju bivse jugoslovenske Republike Hrvatske objavljeno je tokom 1991. godine u nastavcima u „Pravoslavlju", listu Srpske patrijarsije, pod naslovom Popis ostecenih i unistenih pravoslavnih crkava i kulturnih dobara u ratnim sukobima na teritoriji Hrvatske. Veliki deo ovih svedocanstava prenet je u publikaciji Ratna stradanja pravoslavnih hramova u srpskim oblastima u Hrvatskoj 1991, Beograd 1992. godine, u izdanju dva ministarstva i dve institucije Republike Srbije (Ministarstva informacija i Ministarstva kulture, Zavoda za medjunarodnu naucnu, prosvetnu, kulturnu i tehnicku saradnju Republike Srbije, i Republickog zavoda za zastitu spomenika kulture Republike Srbije). Ovo izdanje ponovljeno je 1992. godine, a iste godine objavljeno je i na engleskom jeziku.

Muzej Srpske pravoslavne crkve u Beogradu izdao je dve publikacije o stradanju srpskih pravoslavnih hramova na podrucju deset eparhija Srpske crkve: S. Mileusnic, Duhovni genocid 1991–1993, Beograd 1994 (dva izdanja), i S. Mileusnic, Duhovni genocid 1991–1995, Beograd 1996 (katalog istoimene izlozbe). Pored ovih svedocanstava, znacajni su i izvestaji Posmatracke misije Evropske zajednice (European Community Monitoring Mission), Izvestaji o kulturnom nasledju (Cultural Heritage Reports), i to: broj 1 od 30. 12. 1994; broj 2 od 20. 04. 1995; broj 3 od 21. 07. 1995; i broj 4 od 15. 02. 1995. godine. Ovi izvestaji sadrze brojne podatke o porusenim i ostecenim hramovima Srpske i Hrvatske crkve, kao i muslimanskih xamija.

Kada je rec o stradanju crkava i drugih objekata Srpske pravoslavne crkve i Rimokatolicke crkve u Hrvatskoj, treba pomenuti i izvestaje nadleznih hrvatskih vlasti i Rimokatolicke crkve. Ubrzo posle hrvatske agresije avgusta 1995. godine na Republiku Srpsku Krajinu (tzv. „Oluja"), Srpskoj patrijarsiji u Beogradu dostavljen je septembra 1995. godine izvestaj naslovljen: Stanje pravoslavnih crkava i manastira u oslobodjenoj zoni ranijih sektora Sever-Jug (The State of Orthodox Churches and Monasteries in the Liberated Area of Former Sectors North and South). Prema tom izvestaju, na podrucju sest „policijskih okruga" (Sibenik, Split, Zadar i Knin, Lika i Senj, Karlovac, Sisak i Moslavina), od 121 srpske crkve gde je vrsen uvidjaj unistena su tokom rata 1991–1995. godine samo dva hrama (Glinske Poljane i Staro Selo); osteceno je 16 srpskih crkava, sest je sa ratnim belezima iz Drugog svetskog rata, a tri su ostecene zubom vremena.

Jedan Izvestaj Ministarstva unutrasnjih poslova Republike Hrvatske, broj 511-01-22/2-VT-512/2-96, koji je 01. 04. 1996. godine dostavljen Vladi Republike Hrvatske (Kabinet Predsednika) – kopija istog dostavljena je i Srpskoj pravoslavnoj crkvi – navodi ostecene srpske crkve u mestima: Blinja, Mecencani, Kukuruzari, Zivaja, Bolc, Nova Kapela.

Monumentalna monografija Ranjena crkva u Hrvatskoj – unistavanje sakralnih objekata u Hrvatskoj (1991–1995), Zagreb 1996, 448, sadrzi i poglavlje Stradali sakralni objekti Srpske pravoslavne crkve u Republici Hrvatskoj (416–426), gde je navedeno svega 28 porusenih i ostecenih srpskih crkava, manastira i drugih crkvenih objekata. U predgovoru ove celine receno je da je tekst sacinjen „prema dostupnim podacima". Medjutim, autori ove monografije „zaboravili" su da je Muzej Srpske pravoslavne crkve Eparhije zagrebacko-ljubljanske u Zagrebu, odnosno Rezidencija mitropolita zagrebacko-ljubljanskog u samom centru Zagreba (Dezeliceva 4), minirana jos 11. aprila 1992. godine. Isto tako, minirane su tokom 1991–1995. godine i unistene do temelja srpske crkve u Vinkovcima, Slavonskom Brodu, Stupovaci, Siracu, Kucancima (crkva u kojoj je krsten patrijarh srpski Pavle); zatim tri crkve brvnare, jedinstveni spomenici graditeljstva: crkva Uspenja Presvete Bogorodice u Donjoj Rasenici iz 1709, i crkva Svetog Dimitrija u Rastovcu iz 1730. godine, obe kod Grubisnog Polja; zatim, crkva brvnara iz XVIII veka u Buzeti kod Gline, i jos mnoge druge.

Na kraju ove monografije sledi celina: Neosteceni sakralni objekti Srpske pravoslavne crkve u Republici Hrvatskoj na podrucju oslobodjenom u akciji „Bljesak" i „Oluja" (427–439), gde je prikazano 100 neostecenih hramova Srpske pravoslavne crkve u Hrvatskoj. Prema podacima kojima raspolaze Muzej Srpske pravoslavne crkve u Beogradu, medju tih 100 „citavih" srpskih hramova ima 35 znatno ostecenih i devastiranih. Za veci broj crkava to potvrdjuju i Izvestaji Posmatracke komisije Evropske zajednice, posebno Izvestaj 2 od 30. 12. 1994. i broj 4 od 21. 07. 1995. godine. Pored ovoga, autori ove znamenite studije imali su i dva pomenuta izvestaja visokih institucija Hrvatske vlade. U vec pomenutom izvestaju Stanje pravoslavnih crkava i manastira u oslobodjenoj zoni ranijih sektora Sever-Jug (koji je septembra 1995. godine od predstavnika Biroa Republike Hrvatske u Beogradu dostavljen Srpskoj patrijarsiji), pobrojane su unistene i ostecene srpske crkve u mestima (a kojih inace nema u pomenutoj monografiji): Kistanje, Knin, manastir Krka, Josani, Vrhovine, Skare, Glavica, Raduc, Perjasica, Plasko, Licka Jasenica, Kostajnica, Dubica, Slabinja, Zivaja, i samo dve unistene crkve, u mestima: Staro Selo i Glinska Poljana.

Poseban kuriozitet u monografiji Ranjena crkva u Hrvatskoj predstavljaju dve fotografije na strani 88. za koje legenda u potpisu kaze: „Katolicka crkva u Pakracu u tjeku popravljanja 1991, prije pocetka rata – devastirana unutrasnjost". Istina je drugacija: rec je o Sabornoj crkvi Svete Trojice u Pakracu (spoljasnjost i unutrasnjost) koju je hrvatska vojna i paravojna sila rusila i palila nekoliko puta, a poslednje gnusno, cak u istoriji nezabelezeno delo, ucinili su pred pravoslavni Bozic 1996. godine, kada su u rusevinama tog Sabornog hrama minirali grob blazenopocivseg episkopa slavonskog Emilijana (Marinovica), koji je preminuo 1981. godine. Istina, moguce su i greske, odnosno zamena fotografija, ali dve fotografije, i to reci jos i da je crkva u obnovi – a zna se da je pre pocetka ovog gradjanskog rata zapoceta obnova Svetotrojicnog hrama u Pakracu, stvarno je nemoguce, i pre deluje kao svojevrstan cinizam.

Takodje je interesantno da su neki snimci stradalnih hramova Srpske crkve u pomenutoj monografiji dati u pocetnoj fazi njihovog rusenja, tek kada su naceti. Crkva Svetog Dimitrija u Batinjanima kod Pakraca prikazana je bez zvonika, ali sa krvnom konstrukcijom – ostecena. Medjutim, ova grobljanska kapela iz 1738. godine prema snimcima iz 1993. godine vise je nego prepolovljena. Od hrama Svetog Pantelejmona u Tornju (1931) kod Pakraca, koji je prikazan u celini – ostecen, ostali su samo delovi zidova.

U ovom ratu (1991–1995) stradale su i hrvatske i muslimanske bogomolje. Medjutim, ako nam je zapao udeo da budemo svedoci pohare svetinja i ostalog crkveno-umetnickog blaga u ratu 1991–1995. godine, ucinimo to istinito i dostojanstveno, kao ljudi vere i potomci predaka koji su sve ovo stvarali i ostavili kao duhovno i civilizacijsko dobro svoga i ostalih naroda koji su ziveli ili zive na ovim prostorima.

Umesto zakljucka, podsecamo dojucerasnje (septembar-oktobar 1996) dogadjaje: minirana je i do temelja unistena crkva Svete Nedelje u Karinu; demolirana je srpska crkva u Obrovcu; na Saborni hram u Dubrovniku bacena je bomba; poruseni su ostaci crkve Casnog Krsta u Velikim Zdencima (stradala u Drugom svetskom ratu), opljackan je manastir Orahovica… Gde je tome kraj i ko su pocinitelji? Da li je rat, kada su u pitanju srpske pravoslavne crkve, manastiri i druga crkvena zdanja, uopste zavrsen?