„Obracas nas te bjezimo ispred
neprijatelja, i neprijatelji
nas nasi haraju."
(Psalam 44, 10)

Zagrebacko-ljubljanska eparhija obuhvata srpska naselja na podrucju Gornje Slavonije, odnosno danasnje severne Hrvatske. Od XVI do XIX veka ovi prostori su bili u sastavu (austrijske) Slavonske krajine, odnosno Varazdinskog generalata, a danas ovu Eparhiju cini i citavo podrucje Slovenije, tako da se Zagrebacko-ljubljanska eparhija prostire od reke Ilove do zapadne granice Slovenije.

Pomenutu teritoriju uglavnom su naseljavali Srbi iz Bosne i Srbije koji su dolazili u ove krajeve sa svojim duhovnim vodjama, svestenicima i kaludjerima. Zbog novopridoslih Srba, papa Eugen IV salje 1438. godine na prostore stare Slavonije svog misionara Jakova de Marcija, da te „sizmatike" preobrati u „rimsku veru", a ako u tome ne uspe, da ih progna.

Na prostorima danasnje Zagrebacko-ljubljanske eparhije, srpsko pravoslavno svestenstvo srece se u vreme Katarine Brankovic, kceri srpskog despota Djurdja Brankovica. Udajom (1434. godine) za grofa Ulriha II Celjskog, ona je povela iz Smedereva, pored pratnje i dvorjana, sebi duhovnika-svestenika. Njenim zauzimanjem, prepisana je 1454. godine u Varazdinu bogosluzbena knjiga Apostol, prva do sada poznata srpsko-slovenska knjiga napisana na tim prostorima. U Varazdinskom apostolu, koji se cuva u Muzeju Srpske pravoslavne crkve u Beogradu, sacuvan je i zapis u kojem je, pored ostalog, zapisano da je ova bogosluzbena knjiga napisana „pri blagocestivoj i hristoljubivoj gospodji i kneginji Kantakuzini, kceri despota Djurdja, samodrsca srpskog."

Od obnove Pecke patrijarsije 1557. godine, u vreme srpskog patrijarha Makarija Sokolovica, nad pravoslavnim Srbima Stare Slavonije duhovni nadzor vrsi pozeski mitropolit, koji stoluje u manastiru Orahovici. Mitropolit pozeski Vasilije, zbog turskog zuluma, prelazi pocetkom oktobra 1595. godine iz manastira Orahovice na podrucje Gornje Slavonije i ostaje u Rovistu, blizu turske granice, kako bi bio sto blize svom narodu pod Turcima. Vladika Vasilije je na novim prostorima osnovao episkopiju, sa sedistem u manastiru Marci, po kojem je i prozvana Marcanskom eparhijom. U istorijskim izvorima, ovo Vladicanstvo se jos naziva: Svidnicka, Vretanijska, Uskocka eparhija. Marcanski arhijereji vodili su tesku borbu protiv agresivnog rimokatolickog prozelitizma i njihovog programa unije.

Pored manastira Marce, drugo duhovno srediste pravoslavnih Srba tog podrucja bio je i ostao manastir Lepavina. Iguman lepavinski Kondrat ubijen je 1716, braneci cistotu Pravoslavne vere. Ubili su ga razjareni unijati na vratima lepavinskog hrama.

Pod velikim pritiskom Rimokatolicke crkve, posebno zagrebackog biskupa, Srbi su izgubili manastir Marcu, ali su sacuvali svoju Pravoslavnu veru i nacionalni ponos. Kao duhovni nastavak Marcanske eparhije, 1734. godine ustrojena je Lepavinsko-severinska episkopija, sa sedistem u manastiru Lepavini, a kasnije u Severinu. Ovo Vladicanstvo sjedinjeno je 1754. godine sa Kostajnicko-zrinopoljskom eparhijom, da bi kasnije, 1771. godine, teritorija Lepavinsko-severinske eparhije bila sjedinjena sa Pakrackim vladicanstvom. Ovo jedinstvo opstojalo je do 1931. godine, kada je osnovana Zagrebacka eparhija, u rangu mitropolije, sa sedistem u Zagrebu. Za prvog mitropolita izabran je Dositej Vasic, uceni bogoslov, covek sirokih pogleda i razumevanja u odnosima sa drugim narodima i veroispovestima. Na samom pocetku Drugog svetskog rata, 7. maja 1941. godine, mitropolita Dositeja ustase su uhapsile i drzale zatocenog u policijskom zatvoru u Petrinjskoj ulici. O njegovom stradanju svedoci i izjava belgijskog konzula Arnolda Roberta, koji je kroz otvor na vratima celije broj 8, videvsi telesno iznakazenog mitropolita Dositeja, rekao: „No, bogami, ovo je divljastvo sta ovi ljudi rade." Po svedocenju Bozidara Cerovskog, sefa ustaske policije u Zagrebu, „Mitropolit je bio tako strasno izmrcvaren da je jedva ziv utrpan u voz za Beograd". Kao teskog bolesnika, Nemci ga prebacuju u Beograd, gde je od zadobijenih fizickih i psihickih rana preminuo 14. januara 1945. godine.

Posle Drugog svetskog rata, Zagrebackom eparhijom – kao i ostalim vladicanstvima na teritoriji Hrvatske – upravljao je sve do 1947. godine vikarni episkop Arsenije Bradvarevic. Njega je nasledio Damaskin Grdanicki, pre toga vladika banatski; a posle njegove smrti 1969. godine ovom Eparhijom je administrirao slavonski vladika Emilijan Marinovic. Na redovnom zasedanju Svetog arhijerejskog sabora 1977. godine, duhovni nadzor nad ovom Eparhijom poveren je episkopu lepavinskom Jovanu (Pavlovicu) koji je, 1982. godine, izabran za mitropolita zagrebackog. Na predlog mitropolita Jovana, ova eparhija je 1983. godine prosirila svoj naziv u Zagrebacko-ljubljanska eparhija.

U proslom ratu su na podrucju ove eparhije, pored nevinog srpskog naroda, stradala i osmorica svestenika, kao i tri monaha.

Znatan broj crkava je porusen (Graberje, Ivanic Grad, Grubisno Polje, Velika Peratovica, Velika Pisanica, Koprivnica, Cadjavac, i jos neke), ostecen, demoliran, a skoro sve su opljackane.

U ratu (1991–1995), iako na podrucju Zagrebacko-ljubljanske eparhije ratnih dejstava uglavnom nije bilo, unisteno je 9, a osteceno 29 crkava. Jedinstveni spomenici srpskog crkvenog graditeljstva s kraja XVII i XVIII veka – crkve-brvnare u Donjoj Rasenici iz 1709. i Rastovcu iz 1730. godine – spalili su hrvatski nacionalisti, tako da se ni temelji vise ne poznaju.

Zgrada Mitropolije u Zagrebu, u kojoj je – pored rezidencije mitropolita – bio smesten i Crkveni muzej kao i biblioteka, minirana je u noci 11. aprila 1992. godine. Izuzetno vredni muzejski eksponati, posebno zbirka ikona, rukopisnih i starih stampanih crkvenih knjiga, liturgijskih metalnih i tekstilnih predmeta, grafika, portreta i jos mnogo toga sto pripada vremenu od XIII do XIX veka, unisteno je ili pak znatno osteceno. Pored Mitropolijskog dvora u Zagrebu, koji je registrovan kao spomenik kulture (zgrada je zidana 1886/87. godine po projektu arhitekte Kuna Vajdmana, porodicna kuca), sruseno je jos 5 parohijskih domova (tri su minirana, 2 spaljena) a 7 je znatno osteceno. Ostecene su i dve kapele.

Na podrucju Zagrebacko-ljubljanske eparhije stradalo je (sto poruseno ili osteceno) preko 50 crkava i ostalih crkvenih objekata. Skoro sve ove srpske svetinje stradale su van ratnih dejstava.

Tokom 1996. godine poruseni su ostaci crkve Casnog krsta u Velikim Zdencima, koja je stradala u Drugom svetskom ratu. I pored svih molbi Srpske crkve, rusenje ove svetinje nije se moglo spreciti. Zvanicnici nove hrvatske drzave „ustvrdili" su da je ovaj hram pripadao „grkokatolicima" koji su nestali sa ovih prostora jos 1919. godine. Postojanje pisanih dokaza o kontinuitetu crkve Casnog krsta u krilu Srpske pravoslavne crkve vec vise od dva stoleca hrvatskim vlastima ocigledno nije dovoljno.

Zagreb

Crkva Preobrazenja Gospodnjeg – podignuta 1794. godine. Obnovljena 1866. i 1884. godine po nacrtu arhitekte Hermana Bolea. Ikonostas slikao Epimanondas Bucevski 1833. godine. Crkva stradala pre pocetka bilo kakvih ratnih operacija: provaljena u noci izmedju 27. i 28. januara 1991. godine. Crkva ostecena vise puta. U noci izmedju 24. i 25. avgusta 1997. godine razbijen vitraz na ulaznim vratima (Izvestaj od 29. 08. 1997. godine).

Mitropolijska rezidencija – zidana po nacrtu arhitekte Kuna Vajdmana 1886/87. godine. Minirana je van ratnih operacija 11. aprila 1992. godine u 22,45 casova.

Muzej Srpske pravoslavne crkve Mitropolije zagrebacko-ljubljanske (u zgradi Mitropolije) osnovan 23. oktobra 1981. godine, a postavka za javnost otvorena 26. aprila 1985. godine. Stalna postavka bila je u parteru (sest prostorija) na povrsini od 423 kvadratnih metara. Najveci broj predmeta cinile su crkveno-umetnicke dragocenosti koje su opljackale ustase u Drugom svetskom ratu, i koje su posle mnogih zahteva vracene Srpskoj pravoslavnoj crkvi 1983. godine. Medju izlozenim dragocenostima najvise je bilo ikona (67) od XVI do XIX veka, ikonopisacka dela srpskih, ruskih i kritskih zografa, crkveni metal (30) i tekstil (11). Posebnu umetnicku i naucno-istorijsku vrednost predstavljale su rukopisne bogosluzbene knjige od XIII do XVIII veka; zatim, liturgijske knjige stampane u Mlecima, Becu i Moskvi; kao i privilegije austrijskih careva i moldavskog vojvode Jovana Basarabe (15). Zgrada Mitropolije zajedno sa Muzejom minirana 11. aprila 1992. godine u 22,45. Desetine kilograma eksploziva raznelo je crkveno-umetnicke i druge istorijske predmete koji su svedocili o duhovnom, kulturnom i stvaralackom bicu Srba na podrucju stare Marcanske eparhije, osnovane u XVI veku.

Zenski manastir Svete Petke. Zaduzbina Djure Avirovica iz 1866. godine (na Crnomercu). Provaljen 1991/92.

Bjelovar

Saborna crkva Svete Trojice – podignuta 1784–1792. Zvonik dozidan 1822. godine. Ikonostas slikali Celestin Medovic, Bela Cikos Sesija i Ivan Tisov 1902. godine. Oni su radili i unutrasnju dekoraciju hrama. Crkva pretvorena (1941–1945) u unijatsku i opljackana. Crkvene maticne i bogosluzbene knjige i crkvene sasude opljackane. Godine 1957. i 1984. crkva obnovljena. U izvestaju od 7. decembra 1992. stoji: „Crkva Sv. Trojice u Bjelovaru, iz 1792. godine, demolirana i delimicno opljackana, pogodjena granatom u zvonik. Parohijski dom u Bjelovaru potpuno demoliran i opljackan." Tokom 1993. godine ubacen eksploziv u parohijski dom.

Bolc

Crkva Svetih arhangela Mihaila i Gavrila – podignuta 1795. Obnovljena 1824. godine. Hram spada u grupu prve kategorije. Crkva je opljackana (1941–1945). U izvestaju od 7. decembra 1992. godine kaze se da je „Crkva Sv. Arhangela Mihaila u Bolcu minirana i zapaljena ulazna vrata, skoro sva stakla na prozorima polupana, vreme miniranja ne znamo…"

Bolc (grobljanska kapela)

U izvestaju od 7. decembra 1992. kaze se: „…Kapela na groblju u Bolcu, krst na zvoniku nakrivljen, najverovatnije u krst gadjano." „Dana 19/20. avgusta 1991. godine nepoznati pocinitelj postavio je eksploziv pred ulazna vrata pravoslavne crkve…" (Vlada Republike Hrvatske, Ministarstvo unutrasnjih poslova, Zagreb, 1. april 1996. godine.)

Varazdin

Crkva Svetog Georgija iz 1884. godine. Ikonostas prenet iz zagrebacke pravoslavne crkve Preobrazenja Gospodnjeg iz 1795. godine. Krajem oktobra 1992. podmetnut dinamit na ulaznim vratima crkve. Crkva ostecena, stakla su popucala od detonacije i izbijen je jedan ukrasni stub na ulaznim vratima.

Velika Barna

Crkva Svetog Marka. U Drugom svetskom ratu (1941–1945) tesko ostecena. Ikonostas ostecen, a preostali crkveni inventar unisten i opljackan. Obnovljena 1950. i 1985. godine. Ostecena u toku ratnih operacija (1991–1993).

Velika Mucna

Crkva Svetog arhangela Mihaila iz 1740. godine. Ostecena miniranjem dana 24. i 25. decembra 1992. godine, van ratnih operacija.

Velika Peratovica

Crkva Svete Petke – podignuta 1895. godine na temeljima starije drvene crkve iz 1790. Stradala u ratu (1941–1945). Posle Drugog svetskog rata obnovljena. Crkva demolirana, ikonostas unisten i sva stakla na prozorima polupana (1991–1993).

Velika Pisanica

Crkva Svetog cetvorodnevnog Lazara iz 1713. godine. Ikonostas rad Jovana Cetirevica Grabovana iz XVIII veka. U ratu (1941–1945) stradala, ostali samo zidovi i veliki zvonik bez krova. Potpuno unisten celokupni inventar, zajedno sa ikonostasom. Parohijski dom unisten (1941–1945). Posle Drugog svetskog rata crkva i parohijski dom generalno obnovljeni 1966/67. godine. Crkva demolirana i opljackana (1991–1993). Parohijski dom miniran (1991–1993).

Veliki Grdjevac

Crkva Svete Trojice – podignuta 1752, obnovljena 1833. godine. Crkva delimicno ostecena u proslom ratu (1941–1945), a crkvena biblioteka i arhiva unistene. Obnovljena 1968. i 1973. godine. Na crkvi ispisane parole „NDH" i „Smrt Srbima" (1991–1993).

Veliki Zdenci

Crkva Vozdvizenja Casnog Krsta – podignuta 1744. Obnovljena 1847. godine. Tesko ostecena u proslom rastu (1941–1945). Posle Drugog svetskog rata hrvatske vlasti nisu dozvoljavale obnovu hrama, pa su do 1991. godine ostali samo zidovi i zvonik. Na zvoniku MUP Hrvatske postavio mitraljesko gnezdo 1991/92. godine. Na zidinama hrama nema vise zvonika (1995). Tokom 1996. godine crkva porusena i materijal iznet. Parohijski dom miniran (1991–1993).

Glogovac

Crkva Svetog Georgija – podignuta 1760. godine. Obnovljena 1789. U izvestaju od 7. decembra 1992. godine se kaze: „Crkva Svetog Georgija u Glogovcu iz 1760. godine glavni ulazna vrata u crkvu zapaljena, po recima mestana i policije 9. maja 1991. godine."

Graberje Ivanicko

Parohijski dom. U izvestaju od 7. decembra 1992. godine stoji: „Parohijski dom smo zatekli, gde na sred srednje prostorije gori vatra. Svi patosi po prostorijama povadjeni i sva vrata takodje povadjena."

Grabovnica (kod Cazme)

Crkva Svetog Vida iz 1752. godine. Demolirali je clanovi hrvatske omladine izvidjaca 1970. godine. Tesko ostecena (1991–1993). Zvonik ostao bez krova, prozori polupani i ostecen krov.

Grubisno Polje

Crkva Svetog Georgija – podignuta 1773–1775. Obnovljena 1820. godine. Stradala (1941–1945) od strane ustasa. Unisteno je 7 starih rukopisnih knjiga i nekoliko ikona sa ikonostasa. Posle Drugog svetskog rata generalno obnovljena. Crkvu je (1991–1993) zapecatio MUP Hrvatske. Parohijski dom zapecacen (1991–1993), a u periodu 1993–1995 u parohijski dom useljena porodica Hrvata iz Vukovara.

Donja Rasenica

Crkva Uspenja Presvete Bogorodice – gradjena od drveta 1709. godine. Pripada malom broju sacuvanih crkva--brvnara, a po velicini je najveca. Unutrasnjost hrama autenticna, sa visokim razvijenim ikonostasom koji je naslikao „zograf Trifun" 1798. godine. Pripada grupi spomenika nulte kategorije. Spaljena i potpuno unistena (1991–1993), iako je imala znak Haske konvencije.

Javorovac

Crkva Svetih 318 bogonosnih Otaca iz 1927. godine. Ostecena (1991–1993).

Kabo (kod Bolca)

Crkva Svetog Nikole iz 1760. godine. Ostecena (1941–1945). Posle Drugog svetskog rata generalno obnovljena. Ostecena mitraljeskom vatrom (1991–1993).

Koprivnica

Crkva Svete Trojice – podignuta 1791–1795. Obnovljena 1938. godine. Ikonostas sa 30 ikona postavljen 1810. godine. Drvorezbarske radove na ikonostasu izveo Joakim Djakovic. Crkva stradala (1941–1945) od strane ustasa. Posle Drugog svetskog rata hram obnovljen. Tokom rata (1991–1993) ikonostas ostecen, a prozori polupani.

Kriz

Crkva Svetog Jovana Krstitelja – podignuta 1746. Obnovljena 1822. i 1875. godine. Stakla na prozorima polupana (1991–1993).

Krizevci

Crkva Svetog Save iz 1902. godine. Stakla na crkvi polupana. Oluci polomljeni (1991–1993).

Kupinovac

Crkva Rodjenja Presvete Bogorodice iz 1740. godine. Zvonik ostecen, vrata zapaljena. Crkva u losem stanju (1991–1993).

Mala Tresnjevica

Crkva Svetih 318 Bogonosnih Otaca iz 1722. godine. Minirana 10. januara 1992. godine. Unutrasnjost crkve i krov potpuno unisteni.

Mali Grdjevac

Crkva Svetog Dimitrija iz 1760. godine. U ratu (1941–1945) ostecena, a parohijski dom unisten. Crkva provaljena, demolirana i opljackana (1991–1993). Parohijski dom miniran i zapaljen (1991–1993).

Mali Zdenci

Crkva-brvnara Rodjenja Presvete Bogorodice iz 1761. godine pokrivena sindrom. Pripada grupi spomenika prve kategorije. Crkva delimicno stradala. Pokretni crkveni mobilijar i bogosluzbeni predmeti su velikim delom unisteni u ratu (1941–1945). Posle Drugog svetskog rata obnovljena. Ostecena i poharana (1991–1993).

Manastir Marca

Kapela Svetog arhangela Gavrila iz 1925. godine. Minirana (Izvestaj Mbr. 34/97).

Narta

Crkva Svetog Georgija – podignuta 1770. godine. Ikonostas slikao Josip Hoknjec 1890. Spada u grupu spomenika prve kategorije. Tesko ostecena i pretvorena u rimokatolicku u Drugom svetskom ratu. Zbog toga, unisten ikonostas, crkveni mobilijar i inventar. Katolicenje hrama izvrsio zupnik Stefanjski i dr Bozjanac. Od posledica ostecenja, crkva se sama obrusila 1972. godine. Podignuta nova. Ostecena mitraljeskom vatrom (1991–1993). Parohijski dom opljackan i ostecen (1991–1993).

Plavsinci

Crkva Svetog Cetvorodnevnog Lazara iz 1758. godine. Ikonostas slikao Bocaric 1895. Polomljena prozorska stakla (1991–1993).

Rastovac

Crkva Svetog Dimitrija – podignuta oko 1730. godine. Brvnara pokrivena sindrom. Obnovljena 1760. Jedna od najznacajnijih baroknih crkva-brvnara, sa sacuvanim autenticno slikanim enterijerom i ikonostasom. Pripadala grupi spomenika nulte kategorije. Spaljena i potpuno unistena (1991–1993).

Salnik

Crkva Svete Petke – prvobitna iz 1570. godine. Najpre gradjena od pletera; 1720. podignuta od tvrdog materijala. Na njenim temeljima sazidana novija 1932. godine. Arhiva unistena, parohijski dom unisten (1941–1945). Crkva minirana 19. i 20. decembra 1992. godine. Ostecenja na spoljnjem delu crkve veca, i to na nekoliko mesta.

Severin

Crkva Svetih apostola Petra i Pavla iz 1770. godine. Ikonostas rad Joakima Markovica. U Drugom svetskom ratu pretvorena u unijatsku, a ikonostas unisten. Ostecena (1991–1993).

Sibenik

Crkva Svetog arhangela Mihaila iz 1936. godine. Provaljena, demolirana i opljackana (1991–1993).

Sisak

Crkva Svete Petke – kapela podignuta 1895. Obnovljena 1934. godine. Ustase je spalile u Drugom svetskom ratu. Kasnije uredjena kapela u parohijskom domu. Zvonik ostecen, dva stuba presecena. Parohijski dom i kapela provaljeni i minirani, a stakla polupana (1991–1993).

Srijedska

Crkva Uspenja Presvete Bogorodice iz 1722. godine. Novi ikonostas Nikole Ivkovica zamenio stari iz 1769. Crkva ostecena 1941. godine. Ikonostas skinule ustase. Vracen posle rata, ali potkracen. Crkveni inventar, biblioteka i arhiva unisteni. Crkva obnovljena 1950–1953. godine. Ostecena mitraljeskom i puscanom vatrom (1991–1993).

Srpska Kapela (Nova Kapela)

Crkva Svetog Georgija – podignuta 1734. godine. Obnovljena 1826. Pretvorena u unijatsku (1941–1945). Generalno obnovljena 1971. godine. Ostecena (1991–1993). Posle ratnih dogadjaja, svojim zalaganjem hram obnovio Vilko Sever, diplomirani masinski tehnicar i ekonomista iz Srpske Kapele, po nacionalnosti Hrvat. Crkvu osvetlio reflektorima. Parohijski dom miniran, ostala samo cetiri zida (1991–1993).

Stupovaca

Crkva Svetog Dimitrija – podignuta 1768. Obnovljena 1848. godine. Delimicno ostecena u Drugom svetskom ratu: crkveni inventar, biblioteka i arhiva unisteni. Parohijski dom spaljen 1942. Posle Drugog svetskog rata crkva obnovljena u vise navrata. Minirana (1991–1993). Parohijski dom opljackan (1991–1993).

Turcevic Polje

Crkva Svetog arhidjakona Stefana – podignuta 1931. na temeljima starije crkve iz 1751. godine. Provaljena, demolirana i opljackana. Ikonostas potpuno unisten, Casna trpeza razrusena, prozori skoro svi razbijeni. Prokisnjava na nekoliko mesta (1991–1993).

Cadjavac

Crkva Svetog apostola Tome iz 1746. godine. U ratu (1941–1945) znatno ostecena, a krov unisten prilikom bombardovanja. Posle Drugog svetskog rata obnovljena. Tesko ostecena i nemoguce vrsiti u njoj bogosluzenje (1991–1993).