Indice | Parole: Alfabetica - Frequenza - Rovesciate - Lunghezza - Statistiche | Aiuto | Biblioteca IntraText
S. Alfonso Maria de Liguori
Glorie di Maria

IntraText CT - Lettura del testo
Precedente - Successivo

Clicca qui per nascondere i link alle concordanze

- 582 -


DELLE VIRTÙ DI MARIA SANTISSIMA

Dice S. Agostino che per ottenere con più sicurezza ed abbondanza il favore de' santi bisogna imitarli, perché vedendo essi da noi praticarsi le virtù da loro esercitate, allora più si muovono a pregare per noi.1 La regina de' santi e la prima nostra avvocata Maria, dopo ch'ella ha sottratta qualche anima dalle branche di Lucifero e l'ha unita a Dio, vuole che quella si ponga ad imitarla; altrimenti non potrà arricchirla delle sue grazie, come vorrebbe, vedendola a sé contraria ne' costumi. Perciò Maria chiama beati coloro che diligentemente imitano la sua vita: Nunc ergo, filii, audite me: Beati qui custodiunt


- 583 -


vias meas (Prov. VIII, 32). Chi ama, o si ritrova simile o cerca di farsi simile alla persona amata, secondo il celebre proverbio: Amor aut pares invenit, aut facit.2 Quindi ci esorta S. Girolamo che se noi amiamo Maria, bisogna che cerchiamo d'imitarla, perché questo è il maggiore ossequio che possiamo offerirle: Dilectissimi, Mariam colite quam amatis, quia tunc vere amatis, si imitari volueritis quam amatis (S. Hier., serm. de Ass., ap. Lochn.).3 Dice Riccardo che sono e possono chiamarsi veri figli di Maria, quegli che cercano di vivere secondo la sua vita: Filii Mariae imitatores eius.4 Procuri dunque, conclude S. Bernardo, il figlio d'imitare la Madre, se desidera il suo favore; poiché allora, vedendosi ella onorata da madre, lo tratterà e favorirà da figlio.5

Parlando poi delle virtù di questa Madre, quantunque poche cose in particolare ne leggiamo registrate negli Evangeli, nulladimanco dicendosi ivi che fu ripiena di grazia, ben ci è fatto noto ch'ella ebbe tutte le virtù e tutte in grado eroico. In modo tale, dice S. Tommaso, che dove degli altri santi ciascuno è stato eccellente in qualche virtù particolare, la beata Vergine è stata in tutte eccellente e in tutte le virtù ci è stata data per esempio: Alii sanctorum specialia opera exercuerunt, alius fuit castus, alius humilis, alius misericors; sed B. Virgo datur in exemplum omnium virtutum (Opusc. 8).6


- 584 -


E parimente S. Ambrogio disse: Talis fuit Maria, ut eius unius vita omnium disciplina sit (Lib. 2, de Virg.).7 Onde poi ci lasciò scritto: Sit vobis tamquam in imagine descripta virginitas vitaque Mariae, in qua refulget forma virtutis. Hinc sumatis exempla vivendi... quid corrigere, quid fugere, quid tenere debeatis (Loc. cit.).8

E perché, come insegnano i Santi Padri, l'umiltà è il fondamento di tutte le virtù, perciò vediamo in primo luogo quanto fu grande l'umiltà della Madre di Dio.

§ 1. - Dell'umiltà di Maria.

Humilitas, dice S. Bernardo, est fundamentum custosque virtutum.1 E con ragione, perché senza umiltà non vi può essere alcun'altra virtù in un'anima; posseda ella tutte le virtù, tutte fuggiranno al fuggire dell'umiltà. E all'incontro dicea S. Francesco di Sales, come scrisse alla B. Suor Giovanna di Chantal, che Dio è sì amante dell'umiltà, che subito corre dove la vede (Vit., l. 6, c. 2, § 11).2 Era sconosciuta nel mondo


- 585 -


questa bella e sì necessaria virtù, ma venne lo stesso Figlio di Dio in terra ad insegnarla col suo esempio, e volle che in essa specialmente noi cercassimo d'imitarlo: Et discite a me, quia mitis sum et humilis corde (Matth. XI, 29). E Maria conforme fu la prima e più perfetta discepola di Gesù Cristo in tutte le virtù, così fu ancora in questa dell'umiltà, per cui meritò d'essere esaltata sopra tutte le creature. Fu rivelato a S. Metilde che la prima virtù in cui singolarmente si esercitò la Beata Madre dalla fanciullezza fu l'umiltà: Prima virtus in qua Virgo nata, et infans se singulariter exercuit, fuit humilitas.3

Il primo atto dell'umiltà di cuore è l'aver basso concetto di sé; e Maria sentì sempre così bassamente di se stessa, come fu rivelato alla medesima S. Metilde, ch'ella sebbene si vedesse così arricchita di grazie più degli altri, a niuno mai si preferì: Ita modeste de se sentiebat, ut cum tot gratias haberet nulli se praetulit.4 Ruperto abbate spiegando quel passo: Vulnerasti cor meum, soror mea sponsa... in uno crine colli tui (Cant. IV, 9), dice che questo crine del collo della sposa fu


- 586 -


appunto l'umil concetto che Maria ebbe di sé, con cui ferì il cuore di Dio: In uno crine, idest in nimia humilitate cordis tui. Iste est crinis colli, humilis cogitatus... Quid uno crine gracilius? (In d. l. Cant. 4).5 Non già che la S. Vergine si stimasse peccatrice, perché l'umiltà è verità, come dice S. Teresa;6 e Maria conosceva di non aver mai offeso Dio; né che ella non confessasse d'aver ricevute grazie maggiori da Dio di tutte l'altre creature, perché un cuore umile ben riconosce i favori speciali del Signore per più umiliarsi; ma la divina Madre, alla luce maggiore ch'ella avea per conoscere l'infinita grandezza e bontà del suo Dio, maggiormente conosceva la sua picciolezza; e perciò più di tutti si umiliava e dicea colla sacra Sposa: Nolite me considerare quod fusca sim, quia decoloravit me sol (Cant. I, 5). Dichiara S. Bernardo: Appropinquans illi me nigram invenio.7 Sì, perché, dice S. Bernardino: Virgo continue habebat actualem relationem ad divinam maiestatem et ad sui nihilitatem.8 Appunto come una mendica, se ella è rivestita d'una ricca veste donata, non se ne insuperbisce, ma in vederla più s'umilia innanzi al suo donatore,


- 587 -


mentre allora più si ricorda di sua povertà; così Maria quanto più si vedea arricchita, più si umiliava, ricordandosi che tutto era dono di Dio; ond'ella stessa disse a S. Lisabetta benedettina: Pro firmo scias quod me reputabam vilissimam et gratia Dei indignam (Ap. S. Bon., de vit. Chr.).9 Che perciò, disse S. Bernardino, non v'è stata creatura al mondo più esaltata, perché non vi è stata creatura che più s'è umiliata come Maria: Sicut nulla post Filium Dei creatura tantum ascendit in gratiae dignitatem, sic nec tantum descendit in abyssum humilitatis (T. II, serm. 51, c. 3).10

In oltre è atto di umiltà occultare i doni celesti. Maria


- 588 -


volle celare a S. Giuseppe la grazia d'essere stata fatta Madre di Dio, ancorché il manifestarcelo parea allora necessità, per liberare almeno il povero sposo da' sospetti, che potea fare di sua onestà, vedendola gravida, o almeno dalla confusione, come già in effetto S. Giuseppe, non sapendo da una parte dubitare della castità di Maria, e dall'altra ignorando il mistero, per liberarsi dalla confusione, voluit occulte dimittere eam (Matth. I, 19). E se l'angelo non gli avesse fatto intendere che la sposa era gravida per opera dello Spirito Santo, già egli l'avrebbe lasciata.

Di più l'umile rifiuta le lodi per sé e tutte le riferisce a Dio. Ecco Maria che si turba in sentirsi lodare da S. Gabriele. Ed allora che S. Lisabetta le disse: Benedicta tu inter mulieres, etc.: Et unde hoc mihi, ut veniat Mater Domini mei ad me?... Et beata quae credidisti, etc. (Luc. I); Maria, attribuendo tutte quelle lodi a Dio, rispose con quell'umile cantico: Magnificat anima mea Dominum. Come dicesse: Lisabetta, tu lodi me, ma io lodo il Signore a cui solo si deve l'onore. Tu ti ammiri ch'io venga a te, ed io ammiro la divina bontà, in cui solamente giubila lo spirito mio: Et exsultavit spiritus meus in Deo salutari meo. Tu mi lodi perché ho creduto; io lodo il mio Dio che ha voluto esaltare il mio niente: Quia respexit humilitatem ancillae suae. Ond'è che Maria disse a S. Brigida: Ut quid enim ego me tantum humiliabam, aut promerui tantam gratiam, nisi quia cogitavi et scivi nihil a me esse vel habere? Ideo nolui laudem meam, sed solum datoris et creatoris (Rev., l. 2, c. 23).11 Quindi parlando dell'umiltà di Maria disse S. Agostino: O vere beata humilitas, quae Deum hominibus peperit, paradisum aperuit, et animas ab inferis liberavit (Ser. 35, de Sanctis).12


- 589 -


Di più è degli umili il servire; e Maria non ricusò d'andare a servire Lisabetta per tre mesi. Onde disse S. Bernardo: Venisse Mariam mirabatur Elisabeth, sed magis miretur quod ipsa non ministrari venerit, sed ministrare (Serm. de Nat. Virg.).13

Gli umili se ne stanno ritirati e si eleggono il peggior luogo; e perciò Maria, riflette S. Bernardo che allorché il Figlio stava sermoneggiando in quella casa, come narra S. Matteo al cap. 12, volea ella parlargli, ma non volle da per sé entrar nella casa: Foris stabat, dice S. Bernardo, nec materna auctoritate sermonem interrupit, nec in domum intravit ubi Filius loquebatur.14 Perciò anche, stando ella nel cenacolo cogli Apostoli, volle porsi all'ultimo luogo: che per tanto S. Luca scrisse: Hi omnes erant perseverantes unanimiter in oratione, cum mulieribus et Maria Matre Iesu (Act. I, 14). Non che S. Luca non conoscesse il merito della divina Madre, per cui avrebbe egli dovuto nominarla in primo luogo; ma perché si era ella posta all'ultimo luogo nel cenacolo, dopo gli Apostoli e le altre donne, perciò S. Luca descrisse tutti, come riflette un autore, secondo stavano collocati di luogo.15 Quindi disse S. Bernardo: Merito facta novissima prima, quae


- 590 -


cum prima esset omnium, se novissimam faciebat (Serm. sup. Sig. magn.).16

Gli umili finalmente amano i disprezzi; e perciò Maria non già si legge ch'ella comparisse in Gerusalemme, allorché il Figlio nella Domenica delle palme fu ricevuto dal popolo con tanti onori; ma all'incontro nel tempo della morte del Figlio non si astenne di comparire in pubblico sul Calvario, con avere il disonore di darsi a conoscere per madre del condannato, che moriva da infame con una infame morte. Ond'ella disse a S. Brigida: Quid contemptibilius quam vocari fatua, omnibus indigere, omnibus indigniorem se credere? Talis, o filia, fuit humilitas mea, hoc gaudium meum, haec voluntas tota, quam nulli nisi Filio meo placere cogitabam.17

Alla V. Suor Paola di Foligno in un'estasi fu dato ad intendere quanto fu grande l'umiltà della S. Vergine; del che ella dandone poi relazione al confessore dicea tutta ingombrata di stupore: L'umiltà della Madonna! oh Padre, l'umiltà della Madonna! Nel mondo non v'è d'umiltà neppure un minimo grado, a confronto dell'umiltà di Maria.18 E il Signore un'altra


- 591 -


volta diede a vedere a S. Brigida due dame, una tutto fasto e vanità: Questa, le disse, è la superbia. Quest'altra poi che vedi colla testa dimessa, ossequiosa con tutti, e con Dio solo in mente, e che si stima da niente; questa è l'umiltà, e chiamasi Maria (Rev., l. 1, c. 29).19 Con che volle Dio palesarci, che la sua beata Madre era così umile, ch'era la stessa umiltà.

Non v'ha dubbio che alla nostra natura, corrotta dal peccato, non v'è forse, come dice S. Gregorio Nisseno, virtù più difficile a praticare, che la virtù dell'umiltà.20 Ma non v'è rimedio, non mai potremo noi esser veri figli di Maria, se non siamo umili. Si non potes virginitatem, dice dunque S. Bernardo, humilis, imitare humilitatem virginis (Hom. I, sup. Miss.).21 Ella abborrisce i superbi, non chiama a sé se non gli umili: Si quis est parvulus, veniat ad me.22 Disse Riccardo: Maria protegit nos sub pallio humilitatis.23 Ciò la stessa Madre di Dio lo spiegò a S. Brigida, dicendole: Ergo et tu, filia mea, veni et absconde te sub mantello meo; hic mantellus humilitas mea est. E poi le soggiunse che la considerazione della sua umiltà era un buon mantello, che riscalda; ma siccome,


- 592 -


poi disse, il mantello non riscalda se non chi lo porta, non solo col pensiero, ma ancora coll'opera; così nec humilitas mea proficit, nisi unusquisque studuerit eam imitari. Ergo, filia mea, così conclude, indue te hac humilitate.24 Oh come l'anime umili sono care a Maria! Scrisse S. Bernardo: Agnoscit Virgo et diligit diligentes se et prope est invocantibus se; praesertim iis quos videt conformes sibi factos in castitate et humilitate (In Sal. Reg.).25 Onde poi il santo esorta tutti coloro che amano Maria, ad esser umili: Aemulamini hanc virtutem, si Mariam diligitis.26 - Marino o sia Martino d'Alberto della Comp. di Gesù per amor della Vergine soleva scopare la casa e raccoglierne le immondezze. Gli apparve una volta la divina Madre, come riferisce il P. Nierembergh (in Vita), e come ringraziandolo gli disse: Quanto mi è cara quest'azione umile fatta per amor mio!27


- 593 -


Dunque, regina mia, io non potrò mai esser vostro vero figlio se non sono umile. Ma non vedete che i peccati miei dopo avermi renduto ingrato al mio Signore, mi han fatto anche superbo? Oh madre mia, rimediate voi: per li meriti della vostra umiltà impetratemi l'essere umile, e così divenir vostro figlio. Amen.

§ 2. - Della carità di Maria verso Dio.

Dice S. Anselmo: Ubi maior puritas, ibi maior caritas:1 Quanto un cuore è più puro e vuoto di se stesso, tanto più egli sarà pieno di carità verso Dio. Maria SS. perché fu tutta umile e vuota di sé, perciò fu tutta ripiena del divino amore; sicch'ella avanzò l'amore di tutti gli uomini e di tutti gli angeli verso Dio, come scrisse S. Bernardino: Superat omnium creaturarum amores in Filium suum.2 Onde S. Francesco di Sales con ragione la chiamò la Regina dell'amore.3


- 594 -


Il Signore ha dato già il precetto all'uomo di amarlo con tutto il cuore: Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo (Matth. XXII, 37). Ma dagli uomini, dice S. Tommaso, non già in questa terra, ma in cielo sarà poi egli adempiuto perfettamente questo precetto: Plene et perfecte in patria implebitur hoc praeceptum; in via autem impletur, sed imperfecte (2-2, q. 24, vid. a. 6 et 8).4 Ma qui riflette il B. Alberto Magno che in certo modo sarebbe stato disdicevole a Dio dare un precetto che da niuno fosse stato perfettamente adempiuto, se non vi fosse stata la sua divina Madre, la quale perfettamente l'adempì; ecco le parole di Alberto: Aut aliquis implet hoc praeceptum, aut nullus; si aliquis, ergo beatissima Virgo (Sup. Miss., c. 76).5 E ciò lo conferma Riccardo di S. Vittore dicendo: Emmanuelis nostri puerpera in omni fuit virtutum consummatione perfecta. Quis illud primum mandatum sic umquam implevit: Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo? In ea divinus amor adeo concaluit, ut qualiscumque defectus in eam incidere non posset (Lib. 2, de Em., c. 29).6 L'amor


- 595 -


divino, dice S. Bernardo, talmente ferì e trapassò l'anima di Maria, che non restò parte alcuna non ferita d'amore; ond'ella poi adempì senza difetto questo primo precetto: Amor Christi Mariae animam non modo transfixit, sed etiam pertransivit, ut nullam particulam vacuam amore relinqueret; sed toto corde, tota anima, tota virtute diligeret, et esset gratia plena (Serm. 29, in Cant.).7 Quindi Maria ben dir potea: il mio diletto si è dato tutto a me, ed io tutta a lui mi sono data: Dilectus meus mihi, et ego illi (Cant. II, 16). Ah che benanche i Serafini, dice Riccardo, poteano scendere dal cielo ad imparar nel cuor di Maria il modo d'amare Dio: Seraphim de caelo descendere poterant, ut amorem discerent in corde Virginis.8

Iddio che è amore, Deus caritas est (I, Io. IV, [8]), venne già in terra ad accendere in tutti del suo divino amore la fiamma; ma niun cuore tanto ne infiammò, quanto il cuore di sua Madre, ch'essendo tutto puro dagli affetti terreni, era tutto disposto ad ardere di questo beato fuoco. Così dice S. Girolamo: Totam eam incanduerat divinus amor, ita ut nihil esset mundanum, quod eius violaret affectum, sed ardor continuus et ebrietas profusi amoris (Sofron. aut alius, de Ass.).9 Onde


- 596 -


il cuor di Maria divenne tutto fuoco e fiamme; come leggesi di lei ne' Sacri Cantici: Lampades eius, lampades ignis, atque flammarum (Cant. VIII, 6). Fuoco, ardendo di dentro per amore, come spiega S. Anselmo (Ap. a Lap.), e fiamme, risplendendo di fuori a tutti coll'esercizio delle virtù.10 Maria dunque in terra, allorché portava Gesù tra le braccia, ben potea chiamarsi ignis gestans ignem, meglio che in altro senso fu così chiamata una volta da Ippocrate certa donna che portava in mano il fuoco.11 Sì, poiché disse S. Idelfonso: Mariam, velut ignis ferrum, Spiritus Sanctus totam ignivit; ita ut in ea Spiritus Sancti flamma tantum videatur, nec sentiatur, nisi tantum ignis amoris Dei (De Ass., orat. 1).12 Dice S. Tommaso da Villanova che del cuor della Vergine


- 597 -


fu già simbolo il roveto veduto da Mosè ardere tutto senza consumarsi.13 Perciò ella con ragione, dice S. Bernardo, fu veduta da S. Giovanni vestita di sole: Et signum magnum apparuit in caelo: mulier amicta sole (Ap. XII, 1). Mentreché, dice il santo, fu tanto ella unita a Dio per l'amore, che par che più non possa unirsi una creatura a Dio: Iure ergo Maria sole perhibetur amicta, quia divinae sapientiae, ultra quam credi valeat, penetravit abyssum; ut quantum sine personali unione creaturae conditio patitur, luci illi inaccessibili videatur immersa (Serm. in Sign. magn.).14

Indi attesta S. Bonaventura che la S. Vergine non fu mai tentata dall'inferno: imperciocché dice che come da un gran fuoco fuggono le mosche, così dal cuore di Maria, tutto fiamma di carità, eran discacciati i demoni, sicché non ardirono neppure a lei di avvicinarsi: Sicut magnus ignis effugat muscas, sic a sua inflammata caritate daemones pellebantur, quod non ausi sint illi appropinquare (T. 2, serm. 51, a. 3).15 E Riccardo parimente dice: Virgo principibus tenebrarum terribilis fuit, ut ad eam accedere eamque tentare non praesumpserint, deterrebat eos flamma caritatis (P. 2, c. 26, in Cant.).16 Rivelò Maria


- 598 -


stessa a S. Brigida che in questo mondo ella non ebbe altro pensiero, non altro desiderio né altro gaudio, che Dio: Nihil nisi Deum cogitabam: nulla mihi nisi Deus placuerunt.17 Onde l'anima sua benedetta stando quasi sempre in questa terra a contemplare Dio, gli atti d'amore che faceva erano senza numero; così scrisse il P. Suarez: Actus perfectae caritatis, quos B. Virgo habuit in hac vita, innumerabiles fuerunt, quae fere totam vitam in contemplatione transegit, et tunc amoris actum frequentissime repetebat (T. 2, in 3 p., d. 18, s. 4).18 E più mi piace quel che disse Bernardino da Bustis che Maria non tanto ripetea gli atti d'amore a vicenda, come fanno gli altri santi, quanto con uno ma continuo atto, per singolar privilegio, amava sempre attualmente Dio: Tamen ipsa gloriosissima Virgo de privilegio singulari continue et semper Deum amabat actualiter (P. 2, ser. 4, de Nat. Virg.).19 Qual'aquila reale, sempre tenea gli occhi fissi al divin sole, in maniera tale, dice S. Pier Damiani, che né le azioni della vita le impedivano l'amare, né l'amore l'impediva il trattare: Adeo ut nec actio contemplationem minueret, et contemplatio non desereret actionem (Serm. 1, de Nat. Virg.).20 Sicché di Maria fu


- 599 -


figura, dice S. Germano, l'altare propiziatorio, in cui non mai si smorzava il fuoco, né di giorno né di notte.21

Neppure il sonno impediva a Maria l'amare il suo Dio. E se un tal privilegio fu dato a' nostri progenitori nello stato dell'innocenza, come asserisce S. Agostino, dicendo che allora Tam felicia erant somnia dormientium, quam vita vigilantium (Lib. 5, Iul., c. 9),22 egli certamente non dee negarsi alla divina Madre, come ben ce l'accordano il Suarez23 e Ruperto


- 600 -


abbate24 con S. Bernardino25 e S. Ambrogio, il quale lasciò scritto, appunto parlando di Maria: Cum quiesceret corpus, vigilaret animus (Lib. 2, de Virg.),26 verificandosi di lei ciò che disse il Savio: Non exstinguetur in nocte lucerna eius (Prov. XXXI, 18).


- 601 -


Sì, perché mentre il suo beato corpo con un leggier sopore prendeva il suo necessario ristoro, Anima eius, dice S. Bernardino, libere tunc tendebat in Deum: unde illo tempore erat perfectior contemplatrix, quam umquam fuerit alius dum vigilavit. Sicch'ella ben dir potea colla Sposa: Ego dormio et cor meum vigilat (Cant. V, 2).27 Tam felix dormiendo. quam vigilando, come dice il Suarez.28 In somma, asserisce S. Bernardino che Maria mentre visse in questa terra continuamente stava amando Dio: Mens Virginis in ardore dilectionis continue tenebatur (T. 2, serm. 51, a. 3, c. 3).29 E dice di più ch'ella non fece mai se non quello che conobbe esser gusto di Dio, e che tanto l'amò quanto stimò di doverlo amare: Nihil umquam elegit, nisi quod divina sapientia demonstrabat; tantumque dilexit Deum quantum a se diligendum existimabat (Loc. cit.).30 In modo che, secondo parla il B. Alberto Magno, ben può dirsi che Maria fu riempiuta di tanta carità che quasi più non ne capisse una pura creatura in questa terra: Credimus etiam, sine praeiudicio melioris sententiae, B. Virginem in conceptione Filii Dei caritatem talem accepisse, qualis et quanta percipi poterat a pura creatura in statu viae (Lib. de laud Virg., c. 96).31 Onde disse S. Tommaso da Villanova che la Vergine colla sua ardente carità si rendé così bella e talmente innamorò il suo Dio, che egli preso dal suo amore discese nel di lei seno a farsi uomo: Haec Virgo sua pulchritudine Deum a caelis allexit, qui amore illius captus est et humanitatis nostrae


- 602 -


nexibus irretitus (Conc. 5, in Nat. Dom.).32 Quindi esclama poi S. Bernardino dicendo: Ecco una donzella, che colla sua virtù ha ferito e rapito il cuore di Dio: O virtus Virginis Matris! una puella vulneravit et rapuit divinum cor! (T. 2, serm. 61, a. 1, c. 4).33

Ma poiché Maria ama tanto il suo Dio, certamente ella niun'altra cosa tanto richiede da' suoi divoti, quanto che amino Dio quanto possono. Così appunto ella disse alla B. Angela da Foligno un giorno in cui questa si era comunicata: Angela, sii benedetta dal Figlio mio; tu procura d'amarlo quanto puoi.34 Ed a S. Brigida la stessa B. Vergine disse: Figlia, se


- 603 -


vuoi legarmi con te, ama il Figlio mio: Si vis me tecum devincire, ama Filium meum.35 Nulla più desidera Maria che di vedere amato il suo diletto, che è Dio. Dimanda il Novarino, perché la S. Vergine colla sposa de' Cantici pregava gli angeli a far noto al suo Signore il grande amore che gli portava, con dire: Adiuro vos, filiae Ierusalem, si inveneritis dilectum meum ut nuntietis ei quia amore langueo (Cant. V, 8). Forse non sapea già Dio quanto ella l'amava? Cur vulnus ostendi quaerit dilecto, qui vulnus fecit? (Lib. 4, n. 306). Risponde l'autore suddetto e dice che la divina Madre con ciò volle far palese non già a Dio, ma a noi altri, il suo amore, acciocché siccome ella era ferita, possa anche ferir noi di amor divino: Ut vulnerata vulneret.36 E perché ella fu tutta fuoco in amare Dio, perciò tutti coloro che l'amano e se l'avvicinano, tutti Maria gl'infiamma e li rende a sé somiglianti: Quia tota ardens fuit, omnes se amantes, eamque tangentes incendit, et sibi assimilat (S. Bonav.).37 Onde da S. Caterina da Siena era chiamata


- 604 -


Maria Portatrix ignis, la condottiera del fuoco del divino amore.38 Se vogliamo dunque ancor noi ardere di questa beata fiamma, procuriamo sempre di accostarci alla nostra Madre colle preghiere e cogli affetti.

Ah Regina dell'amore Maria, la più amabile, la più amata e la più amante di tutte le creature - come vi dicea S. Francesco di Sales39 - ah madre mia, voi ardeste sempre e tutta d'amore verso Dio, deh degnatevi di donarmene almeno una scintilla. Voi pregaste il vostro Figlio per quegli sposi cui mancava il vino: Vinum non habent; e non pregherete per noi a' quali manca l'amore a Dio, che siamo tanto obbligati d'amare? Dite pure: Amorem non habent: e voi impetrateci quest'amore. Altra grazia non vi cerchiamo che questa. O madre, per quanto amate Gesù, esauditeci, pregate per noi. Amen.

§ 3. - Della carità di Maria verso il prossimo.

L'amore verso Dio e verso il prossimo ci è imposto nello stesso precetto: Et hoc mandatum habemus a Deo, ut qui diligit Dominum diligat et fratrem suum (I, Io. IV, 21). La ragione è, dice S. Tommaso, perché chi ama Dio ama tutte le cose amate da Dio.1 S. Caterina da Genova un giorno diceva a


- 605 -


Dio: «Signore, voi volete ch'io ami il prossimo, ed io non posso amare altri che voi.» E Dio ciò appunto le rispose: «Chi ama me, ama tutte le cose amate da me.»2 Ma poiché non v'è stato né vi sarà chi più di Maria amasse Dio, così non vi è stato né vi sarà chi più di Maria abbia amato il prossimo. Il P. Cornelio a Lapide su quel passo: Ferculum fecit sibi rex Salomon... media caritate constravit propter filias Ierusalem (Cant. III, 9), dice che questa lettiga fu l'utero di Maria, in cui abitando il Verbo Incarnato, riempì la madre di carità, acciocch'ella aiutasse chiunque a lei ricorre: B. Virginis sinus fuit ferculum ferens Verbum; ideoque media caritate constratum propter filias Ierusalem, quia Christus, qui est ipsa caritas, maximam caritatem B. Virgini aspiravit, ut ipsa ad illam recurrentibus opem ferret.3

Fu Mariapiena di carità vivendo in terra, che soccorreva i bisogni senza neppure esserne richiesta; come fece appunto nelle nozze di Cana, allorché domandò al Figlio il miracolo


- 606 -


del vino, esponendo l'afflizione di quella famiglia: Vinum non habent (Io. II, [3]). - Oh che fretta ella si dava quando si trattava di sollevare il prossimo! Allorché andò per ufficio di carità alla casa di Elisabetta, abiit in montana cum festinatione (Luc. I, [39]). - Non poté poi maggiormente dimostrare la sua gran carità, che offerendo alla morte il suo Figlio per la nostra salute; sul che disse S. Bonaventura: Sic Maria dilexit mundum, ut Filium suum unigenitum daret.4 Onde le dice S. Anselmo: O benedicta inter mulieres, quae angelos vincis puritate, et sanctos superas pietate!5 Né questa carità di Maria verso di noi, dice S. Bonaventura, or ch'ella sta in cielo è mancata; ma ivi molto è cresciuta: Quia magis nunc videt hominum miserias (Spec., c. 8). Quindi il santo scrisse: Magna fuit erga miseros misericordia Mariae adhuc exsulantis in mundo, sed multo maior est regnantis in caelo (Ibid.).6 E l'angelo disse a S. Brigida che non v'è chi preghi e non riceva grazie per la carità della Vergine: Ex dulcedine Mariae nullus est qui non per eam, si petitur, sentiat pietatem (Rev., l. 3, c. 30).7 Poveri noi, se Maria per noi non pregasse! Disse Gesù stesso alla detta santa: Nisi preces Matris meae intervenirent, non esset spes misericordiae (Lib. 6, c. 29).8


- 607 -


Beato colui, dice la divina Madre, che sente i miei insegnamenti ed osserva la mia carità per usarla esso poi cogli altri a mia imitazione: Beatus homo qui audit me, [et] qui vigilat ad fores meas quotidie, et observat ad postes ostii mei (Prov. VIII, 34). Dice S. Gregorio Nazianzeno che non v'è cosa con cui possiamo più acquistarci l'affetto di Maria, che con usar carità al nostro prossimo: Nulla res est quae Virginis benevolentiam conciliat, ac misericordia.9 Onde conforme Dio ci esorta: Estote misericordes sicut et Pater vester misericors est (Luc. VI, 36); così ancora par che Maria dica a tutti i suoi figli: Estote misericordes sicut et mater vestra misericors est. È certo che secondo la carità che noi useremo col prossimo, Dio e Maria l'useranno con noi: Date, et dabitur vobis... Eadem quippe mensura, qua mensi fueritis, remetietur vobis (Luc. VI, 38). Diceva S. Metodio: Da pauperi, et accipe paradisum.10 Poiché scrisse l'Apostolo che la carità col prossimo ci rende felici in questa e nell'altra vita: Pietas autem ad omna utilis est, promissionem habens vitae quae nunc est, et futurae (II Tim. III, 5).11 E come avverte S. Gio. Grisostomo sulle parole dei Proverbi: Foeneratur Domino, qui miseretur pauperis (II, 2),12 dice il santo che chi soccorre i bisognosi, fa che Dio gli diventi debitore: Si Deo foeneratur, is ergo nobis debitor est.13

O madre di misericordia, voi siete piena di carità con tutti, non vi scordate delle mie miserie. Voi già le vedete. Raccomandatemi a quel Dio che niente vi nega. Ottenetemi la grazia di potervi imitare nella santa carità, così verso di Dio, come verso del prossimo. Amen.


- 608 -


§ 4. - Della fede di Maria.

Conforme la B. Vergine è madre dell'amore e della speranza, così anche è madre della fede. Ego mater pulchrae dilectionis et timoris et agnitionis et sanctae spei (Eccli. XXIV, 24). E con ragione, dice S. Ireneo, poiché quel danno che fece Eva colla sua incredulità, Maria lo riparò colla sua fede: Quod Heva ligavit per incredulitatem, Maria solvit per fidem.1 Eva, conferma Tertulliano, perché volle credere al serpente, contro di quello ch'avea detto Dio, apportò la morte; ma la nostra regina, credendo alle parole dell'angelo, ch'ella restando vergine dovea rendersi Madre del Signore, recò al mondo la salute: Crediderat Heva serpenti, Maria Gabrieli: quod illa credendo deliquit, haec credendo delevit.2 Mentre dice S. Agostino che Maria dando il consenso all'Incarnazione del Verbo, per mezzo della sua fede aprì agli uomini il paradiso: Fides Mariae caelum aperuit, cum angelo nuncianti consensit.3 Così Riccardo, che sulle parole di S. Paolo, Sanctificatus est enim vir infidelis per mulierem fidelem (I Cor. VII, 14), scrisse: Haec est mulier fidelis, per cuius fidem salvatus est Adam vir infidelis et tota posteritas.4 Onde per questa sua fede Elisabetta


- 609 -


chiamò la Vergine beata: Beata quae credidisti, perficientur in te quae dicta sunt tibi a Domino (Luc. I, 45).5 E S. Agostino soggiunse: Beatior Maria percipiendo fidem Christi, quam concipiendo carnem Christi.6

Dice il P. Suarez che la S. Vergine ebbe più fede che tutti gli uomini e tutti gli angeli.7 Vedea ella il suo Figlio nella stalla di Betlemme, e lo credeva il creatore del mondo. Lo vedea fuggire da Erode, e non lasciava di credere ch'egli era il re de' regi. Lo vide nascere, e lo credé eterno. Lo vide povero, bisognoso di cibo, e lo credette Signore dell'universo: posto sul fieno, e lo credé onnipotente. Osservò che non parlava, e credé ch'egli era la Sapienza infinita. Lo sentiva piangere, e credeva esser egli il gaudio del paradiso. Lo vide finalmente nella morte vilipeso e crocifisso, ma benché negli altri vacillasse la fede, Maria stette sempre ferma nel credere ch'egli era Dio. Stabat iuxta crucem Iesu Mater eius. Sulle quali parole scrisse S. Antonino: Stabat Maria fide elevata, quam de Christi divinitate fixam retinuit. Che perciò dice il santo nell'Ufficio delle tenebre lasciarsi una sola candela accesa.8 E S. Leone a tal proposito


- 610 -


applica alla Vergine quel passo: Non exstinguetur in nocte lucerna eius (Prov. XXXI, 18).9 E sulle parole d'Isaia: Torcular calcavi solus et de gentibus non est vir mecum (LXIII, 3), scrisse S. Tommaso: Dicit vir propter Virginem, in qua numquam fides defecit.10 Onde allora, dice il B. Alberto Magno, Maria esercitò un'eccellentissima fede: Fidem habuit in excellentissimo gradu, quae, etiam discipulis dubitantibus, non dubitavit.11

Quindi Maria per la sua gran fede meritò d'esser fatta la luce di tutti i fedeli, come vien chiamata da S. Metodio: Fidelium fax;12 e da S. Cirillo Alessandrino: La regina della vera fede: Sceptrum orthodoxae fidei.13 E la stessa S. Chiesa per lo merito della di lei fede attribuisce alla Vergine la sconfitta di tutte l'eresie: Gaude, Maria Virgo, cunctas haereses sola interemisti


- 611 -


in universo mundo (Ant. 1, noct. 3).14 Quindi15 S. Tommaso da Villanova, spiegando le parole dello Spirito Santo: Vulnerasti cor meum, soror mea sponsa... in uno oculorum tuorum (Cant. IV, 9), dice: Quest'occhi furono la fede di Maria, per cui ella molto piacque a Dio: Per oculos fidem designat, qua Dei Filio Virgo maxime complacuit.16

Qui esorta S. Idelfonso: Imitamini signaculum fidei Mariae.17 Ma come abbiamo da imitar questa fede di Maria? La fede è insieme dono e virtù. È dono di Dio in quanto è una luce che Dio infonde nell'anima; è virtù poi in quanto all'esercizio che l'anima ne fa. Onde la fede non solo ci ha da servir per regola di credere, ma anche di operare. Quindi disse S. Gregorio: Ille vere credit, qui exercet operando quod credit.18 E S. Agostino: Dicis credo: fac quod dicis, et fides est.19 E questo è l'avere una fede viva, cioè il vivere secondo si crede: Iustus autem meus ex fide vivit (Hebr. X, 38). E così disse la B. Vergine, a differenza di coloro che non vivono secondo quel che credono, la cui fede è morta, come dice S. Giacomo: Fides sine operibus mortua est (II, 26).

Diogene andava cercando in terra un uomo: Hominem quaero.20 Ma Dio, fra tanti fedeli che vi sono, par che vada cercando un cristiano: Christianum quaero. Mentre molto pochi sono quelli che ne hanno le opere; la maggior parte ne hanno solo il nome. Ma a costoro dovrebbe dirsi ciocché Alessandro


- 612 -


disse a quel soldato codardo che anche Alessandro si chiamava: Aut nomen aut mores muta.21 Ma meglio si dovrebbero questi miseri chiudere, conforme diceva il P. maestro Avila, come pazzi in una carcere, credendo apparecchiata una eternità felice a chi ben vive ed una eternità infelice a chi vive male, e poi vivendo come non vi credessero.22 Quindi ci esorta S. Agostino a vedere le cose con occhi cristiani, cioè che vedono secondo la fede: Oculos christianos habete.23 Poiché diceva S. Teresa che dalla mancanza di fede nascono


- 613 -


tutti i peccati.24 E perciò preghiamo la S. Vergine che per lo merito della sua fede c'impetri una fede viva: Domina, adauge nobis fidem.25

§ 5. - Della speranza di Maria.

Dalla fede nasce la speranza, mentre a questo fine Dio c'illumina colla fede al conoscimento della sua bontà e delle sue promesse, acciocché indi ci solleviamo colla speranza al desiderio di possederlo. Essendoché dunque Maria ebbe la virtù d'una eccellente fede, ebbe ancora la virtù d'una eccellente speranza, che le faceva dire con Davide: Mihi autem adhaerere Deo bonum est, et ponere in [Domino] Deo spem meam (Ps. LXXII, 28). Maria fu già quella fedele sposa del divino Spirito, della quale fu detto: Quae est ista quae ascendit de deserto, deliciis affluens, innixa super dilectum suum? (Cant. VIII, 5). Poich'ella tutta staccata sempre dagli affetti al mondo, stimato da lei un deserto, e niente perciò fidando né alle creature né a' meriti propri, tutta appoggiata alla divina grazia in cui solo confidava, si avanzò sempre nell'amor del suo Dio. Così di lei parlò Ailgrino: Ascendit de deserto, scilicet de mundo, quem sic deseruit et tamquam desertum reputavit, ut ab ipso omnem suum averterit affectum. Innixa super dilectum suum; nam non suis meritis, sed ipsius innitebatur gratiae, qui gratiam tribuit (Ap. Cornel., in loc. cit).1


- 614 -


E ben dimostrò la S. Vergine quanto fosse grande questa sua confidenza in Dio, primieramente quando ella si avvide che 'l suo santo sposo Giuseppe, per non sapere il modo della sua prodigiosa gravidanza, stava agitato e con pensiero di lasciarla: Ioseph autem... voluit occulte dimittere eam (Matth. I, 19). Pareva allora, come di sopra si considerò, necessità ch'ella scoprisse a Giuseppe l'occulto mistero; ma no, ella non volle da sé palesare la grazia ricevuta; meglio stimò di abbandonarsi alla divina provvidenza, confidando che Dio stesso avrebbe difesa la sua innocenza e la sua fama. Così appunto disse Cornelio a Lapide commentando il suddetto luogo: B. Virgo autem noluit ultro secretum hoc Iosepho pandere, ne sua dona iactare videretur, sed Dei curae idipsum resignavit, certissime confidens Deum suam innocentiam et famam tutaturum.2 - Dimostrò in oltre la confidenza in Dio allorché prossima al parto si vide cacciata in Betlem anche dagli ospizi de' poveri, e ridotta a partorire in una stalla: Et reclinavit eum in praesepio, quia non erat eis locus in diversorio (Luc. II, 7). Affatto allora non diss'ella parola di lamento, ma tutta abbandonata in Dio, confidò ch'egli l'avrebbe in quel bisogno assistita. - Così anche la divina Madre fe' conoscere quanto confidava nella divina provvidenza, quando avvisata da S. Giuseppe di dover fuggire in Egitto, la stessa notte si pose a fare un sì lungo viaggio a


- 615 -


paese forestiere e sconosciuto, senza provvisione, senza danari, senz'accompagnamento d'altri che del suo bambino Gesù e del suo povero sposo: Qui consurgens accepit puerum et matrem eius nocte, et secessit in Aegyptum (Matth. II, 14). - Molto più poi Maria dimostrò questa sua confidenza, allorché domandò al Figlio la grazia del vino per gli sposi di Cana; poiché avendo ella detto: Vinum non habent, Gesù le rispose: Quid mihi et tibi [est], mulier? nondum venit hora mea (Io, II, [4]). Ma dopo questa risposta, con cui parea chiaro che le fosse negata la dimanda, ella confidata nella divina bontà, soggiunse alla gente di casa che avessero fatto quel che loro diceva il Figlio, perché la grazia era sicura: Quodcumque dixerit vobis, facite. Come in fatti Gesù Cristo fece empire i vasi d'acqua e poi la convertì in vino.

Impariamo dunque da Maria a confidare come si dee, principalmente nel grande affare della salute eterna, dove sebbene anche vi bisogna la nostra cooperazione, nulladimeno dobbiamo solo da Dio sperare la grazia per conseguirla; diffidando affatto delle nostre proprie forze, e dicendo ciascuno coll'Apostolo: Omnia possum in eo qui me confortat (Philip. IV, 13).

Ah Signora mia santissima, di voi mi dice l'Ecclesiastico che siete la madre della speranza: Mater... sanctae spei (XXIV, [24]). Di voi mi dice la S. Chiesa che siete la stessa speranza: Spes nostra, salve. Qual'altra speranza dunque io vado cercando? Voi dopo Gesù siete tutta la speranza mia; così vi chiamava S. Bernardo, così voglio chiamarvi ancor'io: Tota ratio spei meae.3 E vi dirò sempre con S. Bonaventura: O salus te invocantium, salva me.4


- 616 -


§ 6. - Della castità di Maria.

Dopo la caduta di Adamo, essendosi il senso ribellato alla ragione, la virtù della castità agli uomini è la virtù più difficile a praticarsi. Inter omnia certamina, dice S. Agostino, duriora sunt praelia castitatis, ubi quotidiana est pugna et rara victoria.1 Sia sempre non per tanto lodato il Signore, che in Maria ci ha dato un grande esemplare di questa virtù. - A ragione Maria, parla il B. Alberto Magno, dicesi Vergine delle vergini, poich'ella offerendo la prima, senza consiglioesempio d'altri, la sua verginità a Dio, gli ha date poi tutte le vergini che l'hanno imitata: Virgo virginum, quae sine consilio, sine exemplo munus virginitatis Deo obtulit, et per sui imitationem omnes virgines germinavit (Mar., pag. 9),2 come già predisse Davide: Adducentur... virgines post eam... in templum regis (Ps. XLIII).3 Senza consiglio e senza esempio; sì, poiché le dice S. Bernardo: O Virgo, quis te docuit Deo placere virginitate et in terris angelicam ducere vitam? (Hom. 4, sup. Miss.).4


- 617 -


Ah che a questo fine, risponde Sofronio, Dio si elesse per Madre questa purissima Vergine, acciocché ella fosse esempio a tutti di castità: Christus matrem Virginem elegit, ut ipsa omnibus esset exemplum castitatis (Ap. Parav., p. 2, c. 1).5 E perciò da S. Ambrogio vien chiamata Maria la Confaloniera della verginità: Quae signum virginitatis extulit.6

Per ragione di questa sua purità fu anche chiamata la S. Vergine dallo Spirito Santo bella come la tortorella: Pulchrae sunt genae tuae sicut turturis (Cant. I, 9). Turtur pudicissima Maria, commenta Aponio.7 E perciò ancora fu detta giglio: Sicut lilium inter spinas, sic amica mea inter filias (Cant. II, 2). Dove avverte S. Dionisio Cartusiano ch'ella fu chiamata giglio tra le spine perché: Omnes aliae virgines spinae fuerunt vel sibi vel aliis; B. Virgo nec sibi nec aliis.8


- 618 -


Poich'ella col solo farsi vedere infondeva a tutti pensieri ed affetti di purità: Intuentium corda ad castitatem invitabat (Id. S. Dion.).9 E lo conferma S. Tommaso: Pulchritudo B. Virginis intuentes ad castitatem excitabat (Ap. Parav., loc. cit.).10 Asserisce S. Girolamo esser egli di parere che S. Giuseppe si mantenne vergine per la compagnia di Maria; poiché contro l'eretico Elvidio, che negava la verginità di Maria, il santo così scrive: Tu dicis Mariam virginem non permansisse; ego mihi plus vindico, etiam ipsum Ioseph virginem fuisse per Mariam (Ap. Par., loc. cit.).11 Dice un autore che la B. Vergine fu così amante di questa virtù, che per conservarla sarebbe stata pronta a rinunziare anche la dignità di Madre di Dio.12


- 619 -


E ciò ricavasi dalle stesse parole che rispose all'arcangelo: Quomodo fiet istud, quoniam virum non cognosco? (Luc. I, [34]), e dalle parole che in fine soggiunse: Fiat mihi secundum verbutum tuum; significando con ciò ch'ella dava il consenso secondo l'angelo l'aveva accertata, che dovea divenir madre non per altr'opera che dello Spirito Santo.

Dice S. Ambrogio: Qui castitatem servavit angelus est, qui perdidit diabolus.13 Quelli che son casti diventano angeli, come già disse il Signore: Et erunt sicut angeli Dei (Matth. XXII, [30]); ma i disonesti diventano odiosi a Dio, come i demoni. E diceva S. Remigio che la maggior parte degli adulti per questo vizio si perde.14

È rara la vittoria di questo vizio, come si è detto con S. Agostino al principio;15 ma perché rara? Perché non si praticano i mezzi per vincere. Tre sono i mezzi, come dicono i maestri di spirito col Bellarmino: Ieiunium, periculorum evitatio et oratio.16 Per digiuno s'intende la mortificazione, specialmente degli occhi e della gola. Maria SS. benché fosse piena della divina grazia, pure fu così mortificata cogli occhi


- 620 -


che li tenea sempre bassi e non mai li fissava in alcuno, come dicono S. Epifanio17 e S. Gio. Damasceno;18 e dicono che sin da fanciulla era così modesta che faceva stupore a tutti. E perciò nota S. Luca ch'ella nell'andare a visitare S. Elisabetta, abiit cum festinatione, per esser meno veduta in pubblico. Circa poi il cibo, narra Filiberto essere stato rivelato ad un romito nominato Felice, che Maria bambina prendeva latte una volta al giorno.19 E in tutta la sua vita attesta S. Gregorio Turonense che sempre digiunò: Nullo tempore Maria non ieiunavit.20 Asserendo S. Bonaventura: Numquam Maria tantam gratiam invenisset, nisi cibo temperantissima fuisset; non enim se compatiuntur gratia et gula.21 In somma fu Maria in ogni cosa mortificata, sicché di lei fu detto: Manus meae stillaverunt myrrham (Cant. V, 5).

Il secondo mezzo è la fuga delle occasioni: Qui autem cavet laqueos, securus erit (Prov. XI, 15). Onde dicea S. Filippo Neri: Nella guerra del senso vincono i poltroni,22 cioè


- 621 -


quei che fuggono l'occasione. Maria fuggiva quanto potea la vista degli uomini: che però notò S. Luca ch'ella nella visita a S. Lisabetta abiit in montana cum festinatione. Ed avverte un autore che la Vergine si partì da Lisabetta prima che questa partorisse, come si ricava dallo stesso Vangelo dove si dice: Mansit autem Maria cum illa quasi mensibus tribus, et reversa est in domum suam. Elisabeth autem impletum est tempus pariendi et peperit filium (Cap. I, 56, [57]). E perché non aspettò il parto? Per isfuggire la conversazione e le visite, che al parto dovevano succedere in quella casa.

Il terzo mezzo è l'orazione. Et ut scivi, dice il Savio, quoniam aliter non possem esse continens nisi Deus det... adii Dominum et deprecatus sum illum (Sap. VIII, 21). E la S. Vergine rivelò a S. Lisabetta benedettina ch'ella non ebbe alcuna virtù senza fatica e continua orazione (Ap. S. Bon., de vit. Chr., c. 3).23 - Dice il Damasceno che Maria pura est et puritatem amans.24 Onde non può sopportare gl'impuri. Ma chi a lei ricorre certamente sarà liberato da questo vizio con nominare sol con confidenza il suo nome. E dicea il V. Giov. Avila che molti tentati contro la castità, col solo affetto a Maria immacolata hanno vinto.25


- 622 -


O Maria, o purissima colomba, quanti sono nell'inferno per questo vizio! Signora, liberatecene; fate che nelle tentazioni sempre ricorriamo a voi e v'invochiamo, dicendo: Maria, Maria, aiutaci. Amen.

§ 7. - Della povertà di Maria.

Il nostro amoroso Redentore, per insegnarci a disprezzare i beni mondani, voll'esser povero su questa terra: Propter vos, dice S. Paolo, egenus factus est, cum esset dives, ut illius inopia vos divites essetis (II Cor. VIII, 9). Onde poi Gesù Cristo esortava a chiunque volesse esser suo seguace: Si vis perfectus esse, vade, vende quae habes, et da pauperibus... et veni, et sequere me (Matth. XIX, 21).

Ecco la sua discepola più perfetta, Maria, che ben seguì il suo esempio. Prova il P. Canisio che la S. Vergine coll'eredità lasciatale da' suoi genitori avrebbe potuto vivere ben comodamente, ma ella si contentò di restar povera con serbarsi poca porzione, dispensando tutto il resto per limosina al tempio ed a' poveri.1 Vogliono molti (Ap. Par., p. 2, c. 2) che


- 623 -


Maria facesse anche voto di povertà;2 e si sa aver ella stessa rivelato a S. Brigida: A principio vovi in corde meo nihil umquam possidere in mundo (Lib. 1, c. 10).3 I doni ricevuti da' santi Magi non dovevano certamente essere di poco prezzo, ma tutti li distribuì a' poveri; così attesta S. Bernardo: Aurum sibi oblatum a Magis non modicum, prout decebat eorum regiam maiestatem, non sibi reservavit, sed pauperibus per Ioseph distribuit (Ap. Par., l. cit.).4 E che subito la divina Madre avesse dispensati i suddetti doni, si deduce dal vedere ch'ella andando al tempio non offerì l'agnello ch'era l'offerta de' benestanti, come nel Levitico: Pro filio... deferet agnum


- 624 -


(XII, 6), ma le due tortore o due colombini, offerta de' soli poveri: Et ut darent hostiam, secundum quod dictum est in lege Domini, par turturum aut duos pullos columbarum (Luc. II, 24). Maria stessa disse a S. Brigida: Omnia quae habere potui, dedi indigentibus, nihilque nisi cibum tenuem et vestitum reservavi (Rev., l. 1, c. 10).5

Per amore alla povertà non isdegnò di sposarsi con un fabbro qual fu S. Giuseppe, e d'ind'in poi di sostentarsi colle fatiche delle sue mani, con filare o cucire, come attesta S. Bonaventura.6 Rivelò l'angelo a S. Brigida parlando di Maria: Mundanae divitiae velut lutum sibi vilescebant.7 In somma ella sempre povera visse e povera morì, poiché in morte non si sa che avesse lasciato altro che due povere vesti a due donne, che l'aveano assistita in vita, come riferiscono il Metafraste e Niceforo (Ap. l'autore della Vit. di Maria, l. 5, c. 13).8

Chi ama le robe non si farà mai santo, dicea S. Filippo Neri.9 E S. Teresa aggiungeva: Giustamente ne siegue che chi


- 625 -


va dietro a cose perdute, sia ancor egli perduto.10 All'incontro dicea la stessa santa che la virtù della povertà è un bene che comprende tutti gli altri beni.11 Dissi la virtù della povertà, la quale, come dice S. Bernardo, non consiste nell'essere solamente povero, ma nell'amare la povertà: Non paupertas, sed amor paupertatis virtus est.12 Perciò disse Gesù Cristo: Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum caelorum (Matth. V, 3). Beati, perché quelli che non vogliono altro che Dio, in Dio trovano ogni bene, e trovan nella povertà il loro paradiso in terra, come lo trovò S. Francesco in dire: Deus meus et omnia.13 Amiamo dunque quell'unico bene in cui sono tutti i beni, come esortava S. Agostino: Ama unum bonum in quo sunt omnia bona.14 E preghiamo il Signore con S. Ignazio: Amorem tui solum cum gratia tua mihi dones et dives sum satis.15 E quando ci affligge


- 626 -


la povertà, consoliamoci in sapere che Gesù e la Madre sono stati anche poveri come noi: Pauper, disse S. Bonaventura (De Vit. Chri.), multum consolari potes de paupertate Mariae et de paupere Christo.16

Ah madre mia santissima, ben voi aveste ragione di dire che in Dio era il vostro gaudio: Et exsultavit spiritus meus in Deo salutari meo; poiché in questo mondo voi non ambisteamaste altro bene che Dio. Trahe me post te: Signora, staccatemi dal mondo e tiratemi appresso a voi ad amare quell'Uno che solo merita d'essere amato. Amen.

§ 8. - Dell'ubbidienza di Maria.

Per l'affetto che Maria portava alla virtù dell'ubbidienza allorché fu annunziata da S. Gabriele, non volle chiamarsi con altro nome che di ancella: Ecce ancilla Domini. Sì, dice S. Tommaso da Villanova, perché questa fedele ancella né colle opere né col pensiero contradisse mai al Signore, ma spogliata d'ogni propria volontà, sempre e in tutto visse ubbidiente al divino volere: O vera ancilla, quae neque dicto neque facto neque cogitatu umquam contradixit Altissimo, nihil sibi libertatis reservans, sed per omnia subdita Deo (Conc. de Annunc.).1 Ella stessa dichiarò che Dio si era compiaciuto di questa sua ubbidienza, allorché disse: Respexit humilitatem ancillae suae (Luc. I, [48]); mentre questa è l'umiltà propria d'una serva, l'esser tutta pronta in ubbidire. Dice S. Agostino che la divina Madre colla sua ubbidienza rimediò al danno


- 627 -


che fece Eva colla sua disubbidienza: Sicut Heva inobediens et sibi et universo generi humano causa facta est mortis; sic et Maria Virgo obediens, et sibi et universo generi humano facta est causa salutis (Ap. Parav., p. 2, c. 11).2 L'ubbidienza di Maria fu molto più perfetta di quella di tutti gli altri santi, poiché tutti gli uomini essendo inclinati al male per la colpa originale, tutti sentono difficoltà nel ben operare; ma non così la B. Vergine. Scrisse S. Bernardino: In B. Virgine nullum fuit omnino retardativum, proinde rota volubilis fuit secundum omnem Spiritus Sancti motum (T. 3, serm. 11, a. 2, c. 1).3 Maria, perché immune dal peccato originale, non aveva impedimenti nell'ubbidire a Dio, ma fu come una ruota che pronta si movea ad ogni ispirazione divina; ond'ella non fece altro in questa terra, come dice lo stesso santo, che sempre riguardare ed eseguire ciò che piace a Dio: Virgo semper habuit continuum aspectum ad Dei beneplacitum et ferventem consensum (To. 2, serm. 51, a. 3, c. 2).4 Di lei fu detto: Anima mea liquefacta est, ut dilectus meus locutus est (Cant. V, 6). Al che soggiunge Riccardo: L'anima della Vergine era come un metallo liquefatto,


- 628 -


pronta a prendere tutte le forme che Dio voleva: Anima mea liquefacta est per incendium caritatis, parata instar metalli liquefacti decurrere in omnes modulos divinae voluntatis.5

Ben'ella fe' vedere in effetto Maria quanto era pronta all'ubbidienza, per prima allorché per piacere a Dio volle ubbidire anche all'imperadore romano in fare il viaggio a Betlemme ben lungo di 90 miglia, in tempo d'inverno, gravida e povera, in modo che fu costretta poi a partorire in una stalla.6 - Così anche fu pronta all'avviso di S. Giuseppe a porsi subito in cammino la stessa notte per lo viaggio più lungo e più disastroso d'Egitto. E qui dimanda il Silveira, perché mai la rivelazione di fuggire in Egitto fu data a S. Giuseppe e non già alla B. Vergine che più doveva sentirne il travaglio? E risponde: Ne Virgini subtrahatur occasio exercendi actum obedientiae ad quam erat paratissima.7 - Ma sopra tutto dimostrò la sua eroica ubbidienza, quando per ubbidire alla divina volontà offerse alla morte il suo Figlio, con tanta costanza, che, come disse S. Idelfonso, sarebbe stata ella pronta a crocifiggere il Figlio, se fossero mancati i carnefici: Parata enim stetit, si deesset manus percussoris (Ap. Parav., p. 2, c. 12).8 Ond'è che sulle parole che disse il Redentore a quella donna dell'Evangelio, quando esclamò: Beatus venter qui te portavit: e Gesù rispose: Quin immo beati qui audiunt verbum Dei et custodiunt illud (Luc. XI, 27);9 scrisse il Ven. Beda che Maria


- 629 -


fu più felice per l'ubbidienza alla divina volontà, che per essere stata fatta Madre dello stesso Dio: Et inde quidem beata quia Verbi incarnandi ministra facta est: sed inde multo beatior quia eiusdem semper amandi custos manebat aeterna (C. 49 in Luc.).10

Quindi è che molto gradiscono alla Vergine quei che sono amanti dell'ubbidienza. Apparve ella una volta ad un religioso francescano, chiamato Accorso, nella di lui cella; ma quello, perché fu chiamato dall'ubbidienza ad andare a confessare un infermo, si partì; ma ritornato, trovò che Maria lo stava aspettando; ed ella molto lodò allora la sua ubbidienza.11 Come all'incontro molto riprese un altro religioso che, sonando il segno del refettorio, si trattenne a compire certe sue divozioni (Vedi il P. March., Diar. della Mad.).12

Parlando poi la Vergine a S. Brigida della sicurezza che vi è nell'ubbidire al padre spirituale, le disse: Obedientia omnes


- 630 -


introducit ad gloriam (Rev., l. 6, c. 11).13 Poiché diceva S. Filippo Neri che Dio delle cose fatte per ubbidienza non ne richiede conto, avendo egli stesso detto: Qui vos audit, me audit; et qui vos spernit, me spernit (Luc. X, 16).14 Rivelò poi la stessa Madre di Dio a S. Brigida ch'ella per lo merito della sua ubbidienza ha ottenuto dal Signore che tutti i peccatori, che a lei ricorrono pentiti, sieno perdonati: Pro obedientia mea tantam potestatem obtinui quod nullus tam immundus peccator, si ad me cum emendationis proposito convertitur et cum corde contrito, non habebit veniam.15

Ah regina e madre nostra, pregate Gesù per noi, otteneteci per lo merito della vostra ubbidienza l'esser fedeli nell'ubbidire alla sua volontà ed a' precetti de' padri spirituali. Amen.

§ 9. - Della pazienza di Maria.

Essendo questa terra luogo di merito, giustamente vien chiamata valle di lagrime; poiché quivi tutti siam posti a patire, e colla pazienza a far acquisto dell'anime nostre nella vita eterna, come già disse il Signore: In patientia vestra possidebitis animas vestras (Luc. XXI, 19). Dio ci diede la Vergine Maria per esempio di tutte le virtù, ma specialmente per esempio


- 631 -


di pazienza. Riflette fra l'altre cose S. Francesco di Sales che appunto a questo fine nelle nozze di Cana Gesù Cristo diede alla S. Vergine quella risposta, con cui dimostrava di poco stimare le sue preghiere: Quid mihi et tibi, mulier? etc. appunto per dare a noi l'esempio della pazienza della sua santa Madre.1 Ma che andiamo trovando? tutta la vita di Maria fu un esercizio continuo di pazienza; mentre che, come rivelò l'angelo a S. Brigida, la B. Vergine visse sempre tra le pene: Sicut rosa crescere solet inter spinas, ita haec venerabilis Virgo in hoc mundo crevit inter tribulationes (Serm. ang., c. 10).2 La sola compassione delle pene del Redentore bastò a farla martire di pazienza; onde disse S. Bonaventura, Crucifixa


- 632 -


crucifixum concepit.3 E quanto poi soffrì così nel viaggio e nella dimora in Egitto, come in tutto il tempo che visse col Figlio nella bottega di Nazaret, già di sopra s'è considerato parlando de' suoi dolori. - Bastava la sola assistenza che fece Maria a Gesù moribondo sul Calvario, a far conoscere quanto costante e sublime fu la sua pazienza: Stabat iuxta crucem Iesu Mater eius; allorché per lo merito appunto di questa sua pazienza, come dice il B. Alberto Magno, ella divenne nostra madre che ci partorì alla vita della grazia: Maria facta est mater nostra, quos genuit Filio compatiendo.4

Se desideriamo dunque esser figli di Maria, bisogna che cerchiamo d'imitarla nella pazienza. E che cosa mai, dice S. Cipriano, può arricchirci più di merito in questa vita e di gloria nell'altra, che 'l soffrir con pazienza le pene? Quid utilius ad vitam vel maius ad gloriam, quam patientia?5 Disse Dio per Osea: Sepiam viam tuam spinis (II, 6). Al che soggiunge S. Gregorio: Electorum viae spinis sepiuntur.6 Conforme la siepe


- 633 -


di spine custodisce la vigna, così Dio circonda di tribulazioni i suoi servi, acciocché non si attacchino alla terra. Sicché conclude S. Cipriano che la pazienza è quella che ci libera dal peccato e dall'inferno: Patientia nos servat.7 E la pazienza è quella che fa i santi: Patientia autem opus perfectum habet (Iac. I, 4), sopportando con pace così le croci che ci vengono direttamente da Dio, cioè l'infermità, la povertà, ecc., com'anche quelle che ci vengono dagli uomini, persecuzioni, ingiurie, ecc. - S. Giovanni vide tutti i santi colle palme - segno del martirio - nelle mani: Post haec vidi turbam magnam... et palmae in manibus eorum (Apoc. VII, 9), significando con ciò che tutti gli adulti che si salvano hanno da esser martiri o di sangue o di pazienza. Allegramente, dunque esclama S. Gregorio: Nos sine ferro martyres esse possumus, si patientiam custodiamus;8 se soffriremo le pene di questa vita, come dice S. Bernardo, patienter, libenter et gaudenter.9 Oh quanto ci frutterà in cielo ogni pena sofferta per Dio! Quindi ci anima l'Apostolo: Momentaneum et leve tribulationis nostrae... aeternum gloriae pondus operatur in nobis (II Cor. IV, 17). Belli furono gli avvertimenti di S. Teresa a tal proposito; dicea la santa: Chi s'abbraccia la croce, non la sente.10 E in altro


- 634 -


luogo: Quando alcuno si risolve a patire, è finita la pena.11

E quando ci sentiamo premere dalle croci, ricorriamo a Maria, che si chiama dalla Chiesa Consolatrix afflictorum, e da S. Giovanni Damasceno, Omnium dolorum cordium medicamentum.12

Ah Signora mia dolcissima, voi innocente patiste con tanta pazienza, ed io reo dell'inferno ricuserò di patire? Madre mia, questa grazia oggi vi domando, non già d'esser liberato dalle croci, ma di sopportarle con pazienza. Per amor di Gesù vi prego ad impetrarmi senza meno da Dio questa grazia. Da voi la spero.

§ 10. - Dell'orazione di Maria.

Non vi è stata mai alcun'anima su questa terra, ch'abbia con tanta perfezione eseguito, come eseguì la B. Vergine, quel grande insegnamento del nostro Salvatore: Oportet semper orare et non deficere (Luc. XVIII, 1). Da niun altro, dice S. Bonaventura, possiamo meglio pigliare esempio ed apprender la necessità che abbiamo di perseverare nell'orazione, quanto da Maria: Maria exemplum dedit, quod oportet sequi et non deficere (Spec., c. 4).1 Poiché attesta il B. Alberto Magno


- 635 -


che la divina Madre nella virtù dell'orazione, dopo Gesù Cristo, fu la più perfetta di quanti vi sono mai stati e vi saranno: Virtus orationis in B. Virgine excellentissima fuit (Sup. Miss., 80).2 - Primieramente perché la sua orazione fu continua e perseverante. Sin dal primo istante in cui ella ebbe la vita ed insieme colla vita il perfetto uso della ragione, come dissimo3 di sopra nel discorso della Nascita, ella cominciò a fare orazione. Perciò ben anche, per meglio attendere all'orazione, volle fanciulla di tre anni rinchiudersi nel ritiro del tempio, dove tra gli altri tempi che avea destinati all'orazione, disse ella stessa a S. Elisabetta vergine che a mezza notte sempre si alzava e andava ad orare avanti l'altare del tempio: Surgebam semper in noctis medio, et pergebam ante altare templi, et ibi petitiones meas praesentabam (V. ap. S. Bon., de Vit. Chr., c. 3).4 A tal fine ancora, per sempre meditare le pene di Gesù, dice Odilone: Loca Dominicae Nativitatis, Passionis, sepulturae frequenter visitabat.5 - In oltre la sua orazione fu tutta raccolta, libera da ogni distrazione e da ogni affetto disordinato: Nulla umquam, scrisse S. Dionisio Cartusiano, inordinata affectio, distractio mentem Virginis a contemplationis lumine revocavit, nec occupatio ulla exterior (De laud. Virg., l. 2, a. 8).6


- 636 -


E perciò la B. Vergine per l'amore che avea all'orazione amò poi tanto la solitudine, che, come disse a S. Brigida, nel tempio si astenne di praticare anche coi suoi santi genitori.7 Riflette S. Girolamo sulle parole d'Isaia: Ecce Virgo concipiet et pariet filium, et vocabit nomen eius Emmanuel (cap. VII), e dice che in ebreo la parola Virgo significa propriamente Vergine ritirata;8 sicché sin dal profeta fu predetto l'amore che Maria doveva portare alla solitudine. Dice Riccardo che l'angelo le disse quelle parole: Dominus tecum, merito solitudinis quam ipsa summe diligebat (Lib. 1, c. 6).9 E perciò asserisce S. Vincenzo Ferreri che la divina Madre: Numquam exibat e domo, nisi quando ibat ad templum; et tunc ibat tota composita, semper habens oculos suos ad terram (Serm. in vig. Nat.).10 Perciò andando a visitare S. Elisabetta, abiit cum festinatione.


- 637 -


Dal che dice S. Ambrogio che debbono apprender le vergini a fuggire dal pubblico.11 - Asserì S. Bernardo che Maria per l'affetto all'orazione e alla solitudine stava tutta attenta a fuggire di conversare cogli uomini: In proposito erat hominum fugere frequentias, vitare colloquia.12 Quindi lo Spirito Santo la chiamò tortorella: Pulchrae sunt genae tuae sicut turturis (Cant. I, 9). Spiega Vergello (Ap. S. Bon., dist. 7): Turtur est solivaga, et signat mentis virtutem unitivam.13 Onde fu che la Vergine visse sempre solitaria in questo mondo, come in un deserto; che perciò di lei fu detto: Quae est ista quae


- 638 -


ascendit per desertum, sicut virgula fumi? (Cant. III, 6). Sulle quali parole scrisse Ruperto abbate: Talis ascendisti per desertum, animam habens solitariam.14

Disse Filone che Dio non parla alle anime se non nella solitudine: Dei sermo amat deserta.15 E Dio medesimo lo dichiarò per Osea: Ducam eam in solitudinem, et loquar ad cor eius (II, 14). E quindi esclamava S. Girolamo: O solitudo in qua Deus cum suis familiariter loquitur et conversatur!16 Sì, dice S. Bernardo, perché la solitudine e il silenzio che nella solitudine si gode, sforzano l'anima ad uscir col pensiero dalla terra e a meditare i beni del cielo: Silentium et a strepitu quies cogit caelestia meditari.17

Vergine SS., impetrateci voi l'affetto all'orazione e alla solitudine, acciocché staccandoci dall'amore delle creature, possiamo


- 639 -


aspirare solo a Dio ed al paradiso, in cui speriamo di vedervi un giorno, per sempre lodare ed amare insieme con voi il vostro figlio Gesù ne' secoli de' secoli. Amen.

Transite ad me omnes qui concupiscitis me, et a generationibus meis implemini (Eccli. XXIV, 26). Le generazioni di Maria sono le sue virtù.

Nec primam similem visa es, nec habere sequentem;

Sola sine exemplo placuisti, femina, Christo.18

(Sedulius).




1 «Caro sancti Stephani per loca singula diffamatur (coi miracoli): sed fidei eius meritum commendatur. Sic exspectemus consequi bona temporalia, ut eum imitando accipere mereamur aeterna.» S. AUGUSTINUS, Sermo 317, n. 1. ML 38-1435. - «Congaudent autem nobis (martyres), non si honoremus eos, sed si imitemur eos. Quamquam et quod honoramus, nobis prodest, non illis. Sed honorare et non imitari, nihil est aliud quam mendaciter adulari.» IDEM, Sermo 325, n. 1. ML 38-1447. - «Haec ergo est solemnis et assidua commonitio nostra ad vos, fratres, ut solemnitates martyrum, non vana celebritate celebremus; sed quos in suis solemnitatibus amamus, etiam fide simili imitari non formidemus.» IDEM, Sermo 306, cap. 11. ML 38-1405. - Però, più comunemente vengono citati i Sermones 225 e 317, che i Benedettini rimandano all'Append. S. Alfonso probabilmente allude al primo. Questo, da cui vengono prese, sotto il nome di S. Agostino, le lezioni del secondo Notturno, loco, del Commune plurimorum martyrum, si giudica essere di S. Cesario Arelatense. Il secondo, accettato da tutti gli antichi editori, lodato, come autentico, da Baronio (Notae ad Maryrologium, 24 agosto e 1 novembre), dicesi d'incerto autore. Ad ogni modo, vi si riconoscono i pensieri, e nel primo, le espressioni di S. Agostino. Sermo 225, in Appendice, n. 1, ML 39-2160, 2161: «Quotiescumque, fratres carissimi, sanctorum martyrum solemnia celebramus, ita ipsis intercedentibus exspectemus a Domino consequi temporalia beneficia, ut ipsos martyres imitando accipere mereamur aeterna... Solemnitates enim martyrum, exhortationes sunt martyriorum; ut imitari non pigeat quod celebrare delectat.» - Sermo 317, in Appendice, ML 39-2354: «Sancti etiam martyres debent gaudere de nobis; quia non cessant orare pro nobis. Sed quando de nobis gaudent? Quando eos quos veneramur, imitemur. Sic enim volunt solemnitates suas celebrari conventibus nostris, ut eorum pietatem laetificemus moribus nostris.»

2 MINUCIUS FELIX, Octavius, cap. 4, ML 3-242: «Amicitia pares aut invenit aut facit

3 «Idcirco, dilectissimae, amate quam colitis, et colite quam amatis; quia tunc eam vere colitis et amatis, si imitari velitis de toto corde quam laudatisSOPHRONIUS, De Assumptione B. M. V., ad Paulam et Eustochium, n. 16. ML 30-139, in Operum S. Hieronymi Mantissa.

4 «Filii eius, id est imitatores... Filius enim eius es, cuius opera facis. Filii ergo Mariae imitatores eius in benignitate, mansuetudine, misericordia, et huiusmodi.» RICH. A S. LAUR., De laudibus B. M. V., lib. 2, cap. 5, n. 8. Inter Opera S. Alb. Magn., Lugduni, XX, p. 74, col. 1.

5 «Agnoscit certe et diligit diligentes se, et prope est in veritate invocantibus se: praesertim his quos videt sibi conformes factos in castitate et humilitate; si tamen caritatem adiecerint, et totam spem suam, post Filium suum, in ea posuerintIn Antiphonam «Salve Regina» Sermones IV, Sermo 1, n. 1. Inter Op. S. Bern., ML 184-1061. - Vedi Appendice, 8, A, pag. 543. - «Obsecro vos, filioli, aemulamini hanc virtutem (humilitatis), si Mariam diligitis; si contenditis ei placere, aemulamini modestiam eius.» S. BERNARDUS, Sermo in «Signum magnum», n. 11. ML 183-436.

6 «Ipsa etiam omnium virtutum opera exercuit, alii autem sancti specialia quaedam, quia alius fuit humilis, alius castus, alius misericors: et ideo ipsi dantur in exemplum specialium virtutum, sicut beatus Nicolaus in exemplum misericordiae, etc. Sed beata Virgo in exemplum omnium virtutum: quia in ea reperis exemplum, humilitatis; Luc. I, Ecce ancilla; et post: Respexit humilitatem ancillae suae. Castitatis; quoniam virum non cognosco; et omnium virtutum, ut satis patet.» S. THOMAS, Opusculum 8, Devotissima expositio super Salutatione Angelica. Opera, Romae, 1570, XVII, fol. 75, col. 3, F.

7 «Haec est imago virginitatis. Talis enim fuit Maria, ut eius unius vita omnium sit disciplina.» S. AMBROSIUS, De Virginibus, ad Marcellinam sororem suam, lib. 2, cap. 2, n. 15. ML 16-210.

8 «Sit igitur vobis, tamquam in imagine descripta virginitas, vita Mariae, de qua velut speculo refulgeat species castitatis et forma virtutis. Hinc sumatis licet exempla vivendi, ubi tamquam in exemplari magisteria expressa probitatis, quid corrigere, quid effingere (al., secondo tutte le edizioni anteiori, e parte dei manoscritti, quid effugere), quid tenere debeatis, ostendunt.» S. AMBROSIUS, op. cit., lib. 2, cap. 2, n. 6. ML 16-208.

1 «Studete humilitati, quae fundamentum est custosque virtutum.» S. BERNARDUS, In Nativ. Domini, Sermo 1, n. 1. ML 183-115.

2 GALLIZIA, Vita, lib. 6, cap. 2, § 1, 2, tratta «dell'umiltà» del Santo, e «delle sue massime e sentimenti sopra di essa»; però, non vi s'incontrano le mentovate parole. - S. FRANÇOIS DE SALES, Lettre 238bis, à la Baronne de Chantal, 1er novembre 1604, Œuvres, XIII, Annecy, 1904, pag. 392 c, 392d: «Connaissez-vous que vous êtes une chétive et pauvrette veuve? Aimez cette chétive condition, glorifiez-vous de n'être rien, soyez-en bien aise, puisque votre misère sert d'objet à la bonté de Dieu pour exercer sa miséricorde. Entre les gueux, ceux qui sont plus misérables et desquels les plaies sont plus grandes et effroyables, ils se tiennent pour meilleurs gueux et plus propres à tirer l'aumône. Nous ne sommes que des gueux; le plus misérables sont de meilleure condition, la miséricorde de Dieu les regarde volontiers. - Humilions-nous, je vous supplie, et ne prêchons que nos plaies et misères à la porte du temple de la piété divine. Mais resouvenez-vous de les prêcher avec joie, vous consolant d'être toute vide et toute veuve, afin que Notre-Seigneur vous remplisse de son royaume... Il faut bien garder votre misère, votre vilité; car Dieu la regarde, comme il fit celle de la Vierge sacrée... S'il voit notre bassesse en notre cœur, il nous fera de grandes grâces

3 «Beata itaque Maria (mostrandosi a Metilde nella festa della sua Natività) habebat crines mirae pulchritudinis, quos dum illa ob nimiam tractaret lenitatem, gloriosa Virgo dixit: «Contrecta crines meos; quia quo plus eos contrectaveris, eo amplius decoraberis. Hi enim crines meas innumeras designant virtutes: quanto magis has imitando tractaveris, tanto magis in te pulchritudinem augent et decorem.»Tunc illa dixit: «O virtutum Regina, dic, obsecro, quae erat prima virtus in qua te in infantia exercuisti?» At illa respondit: «Humilitas et obedientia atque amor. Ab infantia enim tantae humilitatis fuit, quod numquam me creaturae praetuli; et tam subiecta et obediens eram parentibus meis quod eos in nullo umquam contristavi. Ex eo etiam quod Spiritus Sanctus in utero matris meae me replevit, sic ad omne bonum inclinata eram, ut miro modo omne bonum diligerem; et quidquid erat virtutis, statim mira delectatione amplectendo imitarerRevelationes Gertrudianae et Mechtildianae, Pictavii et Parisiis, H. Oudin, 1875, 1877, II, S. MECHTILDIS Liber specialis gratiae, pars 1, cap. 29, pag. 100.

4 «Ab infantia enim tantae humilitatis fui, quod numquam me creaturae praetuli.» S. MECHTILDIS Liber specialis gratiae, l. c. - Vedi la nota precedente.

5 «Vulnerasti cor meum, soror mea sponsa, vulnerasti cor meum in uno oculorum tuorum, et in uno crine colli tui (Cant. IV, 9)... Nec vero solummodo in hoc uno oculorum tuorum vulnerasti cor meum, sed et in uno crine colli tui, id est in nimia humilitate cordis tui, quem videlicet crinem semper unum vidi, quam humilitatem semper uniformem et indeficientem esse conspexi. Quid uno crine gracilius, et quid humilitate subtilius? Crinis unus vic comparet, humilitas tua vix consentit quod cumputari possis inter homines. Iste est crinis colli, humilis cogitatus...» RUPERTUS, Abbas Tuitiensis, Comment. in Cantica Canticorum, lib. 4. ML 168-891.

6 «Una vez estaba yo considerando por qué razón era Nuestro Señor tan amigo de esta virtud de la humildad, y púsoseme delante, a mi parecer sin considerarlo, sino de presto, esto: que es porque Dios es suma Verdad, y la humildad es andar en verdad; que lo es muy grande no tener cosa buena de nosotros, sino la miseria y ser nada; y quien esto no entiende, anda en mentira. A quien más lo entienda, agrada más a la suma Verdad, porque anda en ella.» S. TERESA, Las Moradas, Moradas sextas, cap. 10. Obras, IV, Burgos, 1917, pag. 171.

7 «Vel certe decoloravit me sol (Cant. I, 5), sui nimirum comparatione splendoris, dum appropians illi, ex eo me obscuram deprehendo, nigram invenio, foedam despicio.» S. BERNARDUS, In Cantica, Sermo 28, n. 13. ML 183-929. S. Bernardo fa parlar così l'anima sposa di Cristo.

8 S. BERNARDINUS SENENSIS, Opera, IV, Venetiis, 1745. Sermones pro festiv. B. M. V., Sermo 4, art. 3, cap. 2, pag. 88, col. 1: «Quinto vero affuit ei aspectus suae propriae nihileitatis, eo quod continue habebat actualem relationem ad divinam maiestatem et ad suam nihileitatem.» - Opera, Venetiis, 1591, Quadragesimale de Evangelio aeterno, Sermo 51, Feria II post Dom. Olivarum, et etiam in festiv. B. V., et maxime Nativ., Conc. et Annunt., art. 3, cap. 2: II, p. 517, col. 2.

9 «Quid autem ibi fecerit (Maria in tempio), scire possumus ex revelationibus suis, factis cuidam suae devotae. Et creditur quod fuit S. Elisabeth, cuius festum solemniter celebramus», cioè S. Elisabetta d'Ungheria, non già S. Elisabetta, vergine Benedettina. «... Dixit ancilla Christi (Elisabeth): «O dulcissima Domina, non eratis vos gratia et virtutibus plenaRespondit B. Virgo: «Pro firmo scias quod ita me reputabam ream et vilissimam et gratia Dei indignam, sicut tu. Propterea petebam sic gratiam et virtutesMeditationes vitae Christi, cap. 3. Inter Opera S. Bonaventurae, Lugduni, 1668 (iuxta editiones Vaticanam et Moguntinam), VI, pag. 336. - Non v'ha dubbio che l'autore sia un Francescano, e ciò si prova anche dalle parole surriferite: «cuius festum solemniter celebramus.» La festa di S. Elisabetta di Schoenau non si celebrava; quella poi di S. Elisabetta d'Ungheria si celebrava «solennemente» nelle chiese dell'Ordine di S. Francesco, essendo essa principale protettrice del Terz'Ordine francescano. Non vi era alcuna ragione perché venisse «solennizzata» dagli Agostiniani, qual era il così detto B. Bonaventura Baduario. Che questo, per altro pio Cardinale, venga legittimamente proclamato Beato e Martire, si può dubitare con grave fondamento; quanto alle sue opere, basti dire che chi, per il primo, lo fece autore delle Meditationes vitae Christi, diede pure alle stampe, sotto il suo nome, lo Speculum B. M. V., di Corrado di Sassonia, e il Breviloquium di S. Bonaventura! Più anni dopo quella pubblicazione, il più ardente e competente biografo e panegirista del Baduario si doleva che di lui non fosse rimasto alcuno scritto. - Se poi l'autore delle Meditationes vitae Christi abbia avuto ragione di attribuire le dette rivelazioni a S. Elisabetta d'Ungheria, vedi nell'Appendice, 5, pag. 528.

10 «De Magdalena ad litteram, sed de B. Virgine mystice subinfertur, quod Marthae soror erat nomine Maria, quae etiam sedens secus pedes Domini audiebat verbum illius. In quibus verbis quatuor demonstrantur, in quibus perfecta contemplatio beatae Virginis insinuatur... Primum est tranquillitas. Et de hoc etiam subditur, quae etiam sedens... Secundum vero est humilitas. Unde subditur, secus pedes Domini. Ab hac enim humilitate et profundissima annihilatione sui sub pedibus Iesu Christi causabatur tranquillitas antecedens, eo quod summe gaudebat se subiici filio suo, et sibi finem (filium?) suum superponi. Tertium est capacitas, quae ex duobus praecedentibus sequens est. Nam sicut nulla creatura viatrix umquam tantam habuit mentis tranquillitatem, nec tantae humilitatis abyssum: sic nulla umquam ita attente audivit verbum Dei per contemplationis tranquillum (nempe, tranquillitatem), nec sic sublimiter intellexit ipsum verbum: propterea subditur, et audiebat verbum illius. Quartum est sublimitas. Nam hanc contemplationem Mariae Dominus superlative exprimere volens, post pauca subdit: Maria optimam partem elegit. Nempe, optimum est, super quod nihil est melius; et in pura creatura supra beatam Virginem non est factibilis status.» S. BERNARDINUS SENENSIS, Opera, Venetiis, 1745, Sermones pro festivit. B. M. V., sermo 4, art. 3, cap. 3, pag. 88, 89. - Opera, Venetiis, 1591, II, pag. 519, col. 1, Feria II post Dominicam Olivarum, Sermo 51, art. 3, cap. 3: indicazioni che rispondono alla nota di S. Alfonso; con che si prova che veramente egli si riferisce a questo passo, abbreviandolo e rendendolo chiaro per i suoi lettori, secondo il suo costume.

11 «Ut quid enim ego me tantum humiliabam, aut unde promerui tantam gratiam, nisi quia cogitavi et scivi me nihil a me esse vel habere? Ideo et nolui laudem meam, sed solius datoris et creatoris.» S. BIRGITTAE Revelationes, lib. 2, cap. 23. Coloniae Agrippinae, 1628, pag. 114, col. 2.

12 «O vere beata humilitas, quae Deum hominibus peperit, vitam mortalibus edidit, caelos innovavit, mundum purificavit, paradisum aperuit, et hominum animas ab inferis liberavitIn festo Assumptionis B.M., Sermo 208 in Appendice Operum S. Augustini, n. 10. ML 39-2133. «Incerti auctoris... In nostris codicibus habetur absque nomine auctoris... In Lovaniensium plerisque... manuscriptis tribuitur Fulberto, episcopo Carnutensi. In codice tamen Cassinensi et in Cluniacensi, Ambrosio Autperto adscribiturEditores O. S. B.

13 «Venisse eam mirabatur Elisabeth, et dicebat: Unde hoc mihi, ut veniat mater Domini mei ad me? (Luc. I, 43). Sed iam magis miretur, quod instar utique Filii et ipsa non ministrari venerit, sed ministrare.» S. BERNARDUS, In Nativ. B. M. V., Sermo de aquaeductu, n. 9. ML 183-442.

14 «Pudibunda fuit Maria: ex Evangelio id probamus. Ubi enim aliquando loquax, ubi praesumptuosa fuisse videtur? Foris stabat quaerens loqui Filio (Matth. XII, 46), nec materna auctoritate aut sermonem interrupit, aut habitationem irrupit, in qua Filius loquebatur.» S. BERNARDUS, Sermo in «Signum magnum», n. 10. ML 183-435.

15 CORNELIUS A LAPIDE, In Acta Apostolorum, I, 14, tom. XVII, Parisiis, 1861, pag. 65, col. 2: «Et Maria Matre Iesu... Lucas hic ponit pingitque B. Virginem, talem, qualis ipsa in se erat, qualemque se exhibebat: minimam, quia ut minimam se gerebat; novissimam, quia novissimam se exhibebat.» - SALMERON, Commentarii in Evangelicam historiam et in Acta Apostolorum, XII, In Acta Apostolorum, tractatus 8, Coloniae Agrippinae, 1614, pag. 40, col. 2: «Et Maria Matre Iesu. Quam peculiariter nominare voluit, quoniam excipitur a mulieribus, omnesque humilitate et gratia antecellit, ac veluti ultimum convivii locum occupare voluit ex humilitate

16 «Denique legis in Actibus Apostolorum, quod redeuntes a monte Oliveti unanimiter perseverebant in oratione. Qui? Si forte Maria adfuit, nominetur prima, quae supra omnes est, tam Filii praerogativa, quam suae privilegio sanctitatis. Petrus et Andreas, ait, Iacobus et Ioannes, et ceteri qui sequuntur. Hi omnes perseverabant unanimiter cum mulieribus, et Maria Matre Iesu. Itane et mulierum sese ultimam exhibebat, ut novissima omnium poneretur?... Merito facta est novissima prima, quae, cum prima esset omnium, sese novissimam faciebat. Merito facta est omnium domina, quae se omnium exhibebat ancillam. Merito denique super angelos exaltata est, quae et infra viduas et poenitentes, infra eam de qua eiecta fuerant septem daemonia, ineffabili sese mansuetudine inclinabat.» S. BERNARDUS, Sermo in «Signum magnum», n. 11. ML 183-436.

17 «Haec (humilitas mea) videtur a (sic) mundi amatoribus valde contemptibilis, et superstitiosa ad imitandum. Quid enim contemptibilius est, quam vocari fatua, et non irasci vel verba reddre? Quid despectius quam omnia relinquere et omnibus indigere? Quid dolorosius apud mundiales, quam iniuriam suam dissimulare, et omnibus se credere et tenere indigniorem et humiliorem? Talis, o filia, erat humilitas mea, hoc gaudium meum, haec voluntas tota, quae nulli nisi Filio meo placere cogitabam.» S. BIRGITTAE Revelationes, lib. 2, cap. 23, pag. 114, col. 1.

18 Mihelangelo MARCELLI, dell'Oratorio del Buon Gesù, Vita della Ven. M. Paola da Foligno (+ 1647), fondatrice della Compagnia e dell'Oratorio di S. Orsola in detta città, Roma, 1659, lib. 2, cap. 4, pag. 129, 130: «Nell'anno 1639, il dopo la festa dell'Annunziazione, andando a lei il medesimo Padre Barugia (confessore), la trovò tutta assorta ed in altissimo eccesso di mente... Poi incominciò a parlare, esclamò, e disse: «L'umiltà della Madonna, eh? O Padre, l'umiltà della Madonna, eh?» E così replicando più volte, con parole infocate diceva che nel mondo non vi è pure un minimo grado d'umiltà in paragone di quella... E prostrandosi come se volesse annichilarsi: «Ho visto, ho visto, diceva. Che se ne vuol fare più di me, che sono assai peggiore di uno straccioRipigliando poi di nuovo esclamava: «L'umiltà della gran Madre di Dio non si puol capire; e se queste vi dicono, o Padre, che sono spose di Cristo, non lo credete, perché vi bisogna grande umiltà, che non si può ottenere se non dalla Madre santissima.» Finalmente, soprafatta dalla veemenza dello spirito, proruppe in un dirottissimo pianto, né poté più formar parola, stando così molto spazio di tempo

19 «Mater Dei loquebatur ad Sponsam Filii (Birgittam), dicens: «Duae sunt Dominae. Una est quae non habet nomen speciale, quia indigna est nomine. Alia est humilitas, quae vocatur Maria. Super primam est dominus ipse diabolus, quia sibi dominatur... Domina ista est superbia». S. BIRGITTAE Revelationes, lib. 1, cap. 29, pag. 35, col. 2.

20 «Nemo putet nullius negotii rem esse, ac facile effici posse, ut quis animo humili atque demisso sit. Imo contra nihil ex omnibus quacumque per virtutem aguntur et exercentur, aeque laboriosum et operosum atque eiusmodi res est.» S. GREGORIUS NYSSENUS, De beatitudinibus, Oratio 1. MG 44-1202.

21 «Si non potes virginitatem humilis, imitare humilitatem virginis. Laudabilis virtus virginitas, sed magis necessaria humilitas. Illa consulitur, ista praecipitur... Si igitur virginitatem in Maria non potes nisi mirari, stude humilitatem imitari, et sufficit tibi. Quod si et virgo et humilis es, quisquis es, magnus es.» S. BERNARDUS, De laudibus Virginis Matris, hom. 2 super «Missus», n. 5, 6. ML 183-59.

22 Prov. IX, 4.

23 «Maria protegit nos... sub pallio humilitatis et virginitatis suae. Humilitas enim et virginitas alae eius sunt: et latae sunt alae istae per utriusque virtutis plenitudinemRICH. A S. LAUR., De laudibus B. V. M., lib. 2, cap. 1, n. 26. Inter Op. S. Alb. M., Lugduni, XX, p. 40, col. 2; Paris, XXXVI, 72.

24 «Ergo tu, filia mea, veni, et absconde te sub mantello meo... Hic mantellus humilitas mea est... Vere dico tibi quod humilitatis meae consideratio ipsa est tamquam bonus mantellus calefaciens portantes se, eos scilicet qui non solum eum portant cogitatione, sed et opere. Non enim calefacit mantellus corporalis nisi portetur: nec humilitas mea proficit eam cogitantibus, nisi et pro modulo suo unusquisque studerit eam imitari. Ergo, filia mea, induce te hac humilitate pro viribus tuis.» S. BIRGITTAE Revelationes, lib. 2, cap. 23, pag. 114, col. 1, 2.

25 «Agnoscit certe et diligit diligentes se, et prope est in veritate invocantibus se: praesertim his quos videt sibi conformes factos in castitate et humilitateIn Antiphonam «Salve Regina» Sermones IV, Sermo 1. n. 1. Inter Opera S. Bernardi, ML 184-1061. - Vedi Appendice, 8, A, pag. 543.

26 «Obsecro vos, filioli, aemulamini hanc virtutem (humilitatis), si Mariam diligitis; si contenditis ei placere, aemulamini modestiam eius.» S. BERNARDUS, Sermo in «Signum magnum», n. 11. ML 183-436.

27 PATRIGNANI, Menologio, Venezia, 1730, Del P. Martino Alberro, 1 settembre 1596, n. 2, pag. 4: «Soleva il P. Martino ogni sabato, a onor di lei (della Vergine), esercitarsi in qualche atto di mortificazion singolare, e massimamente in andar raccogliendo la spazzatura di casa... Gli comparve una volta nell'atto di questa umiliazione, e facendogli, qual Madre amorosa, carezze: «O filiuol mio, gli disse, quanto in ciò mi dai gusto!» - Il P. Giov. Eusebio NIEREMBERG, nel 1643, pubblicò in Madrid un primo volume, col titolo: Ideas de virtud en algunos claros varones de la Compagnia de Jesus; opera completata negli anni 1644, 1645, 1647, dallo stesso autore, con tre volumi intitolati: Firmamento religioso, Honor del gran Patriarca S. Ignacio, Vidas exemplares: continuata poi, fino all'anno 1736, dai PP. Alonso de Andrada e Giuseppe Cassani, da formare una collezione di 9 vol. in-folio. - Alcune di quelle Vite furono stampate a parte. - «Il divoto padre Martino d'Alberto (leggi d'Alberro), gran servo di Dio, e favorito della Vergine, fra le altre eroiche virtù ch'egli ebbe, una fu l'umiltà, per esercizio della quale stando un giorno, come soleva..., scopando, e raccogliendo le lordure di tutta la casa, gli apparve la Madre dell'umile Gesù, lodandogli quella umile azione, e mostrando che l'era molto grata, con parole tanto affettuose, che per molti anni gli durò sempre la dolcezza che da quel parlare della Vergine se gli era infusa nell'animaNIEREMBERG, S. I., Dell'affezione ed amore... alla sacratissima Vergine Maria, cap. 22. Venezia, 1678, pag. 197.

1 (Non già S. Anselmo, ma) S. ALBERTUS MAGNUS, Quaestiones super «Missus», qu. 46, n. 3, Opera, Lugduni, 1651, p. 45, col. 1: «Ubi est maior puritas, ibi maior caritas



2 «Constat quod haec excessit omnem creaturam in mensura amoris, tam naturalis quam gratuiti. Naturalis, quia in illo excessit homines et angelos. Homines, quia similitudo et propinquitas est causa naturalis amoris... Profecto inter filium et quamcumque aliam matrem tanta propinquitas et similitudo non fuit, quia totus fuit de sola substantia matris; igitur inter nullos tanta dilectio fuit. In hoc quoque excessit angelos; nullus enim angelus, Dei filium naturalem sibi habuit, quia nusquam Angelos, sed semen Abrahae apprehendit. Hebr. II, 16. Quod Maria in amore gratuito transcendat utrosque, videtur quia secundum mensuram gratiae est mensura gratuiti amoris: sed super omnes creaturas fuit gratia plena, igitur et amore superplena fuit... Et sic in amore cunctas superat creaturas, prout dicit Anselmus. Superat quippe etiam omnium creaturarum amores atque dulcedines magnitudo amoris Virginis in Filium suum et dilectionis immensitate (leggi: immensitas, come richiede il senso, e come si legge nell'edizione del 1591) qua liquefiebat anima eius in eum.» S. BERNARDINUS SENENSIS, Opera, Venetiis, 1745, IV, Sermone pro festiv. B. V. M., art. 1, cap. 2, pag. 72, col. 1. - Opera, Venetiis, 1591, III, pag. 76, col. 2: Tractatus de B. Virgine, Sermo 1, De glorioso nomine Mariae, scilicet, quod dicitur stella maris, art. 1, cap. 2. - Cf. EADMERUS, De excellentia Virginis Mariae, cap. 4, inter Opera S. Anselmi, ML 159-565: «Superat ergo omnes omnium rerum creaturam amores et dulcedines magnitudo amoris istius Virginis in Filium suum, et dulcedinis immensitas qua exsultabat et liquefiebat anima eius in eumdem Dominum Deum Suum.»

3 «Cette Mère est la Mère de belle dilection (Eccli. XXIV, 24).» S. FRANÇOIS DE SALES, Traité de l'amour de Dieu, liv. 3, chap. 8 (fin). Œuvres, IV, Annecy, 1894, pag. 195.

4 «Praeceptum aliquod dupliciter impleri potest: uno modo, perfecte; alio modo, imperfecte. Perfecte quidem impletur praeceptum quando pervenitur ad finem quem intendit praecipiens: impletur autem, sed imperfecte, quando, etsi non pertingat ad finem praecipientis, non tamen receditur ab ordine ad finem... Intendit autem Deus per hoc praeceptum ut homo Deo totaliter uniatur: quod fiet in patria, quando Deus erit omnia in omnibus, ut dicitur I Cor. XV, 28, Et ideo plene et perfecte in patria implebitur hoc praeceptum. In via vero impletur, sed imperfecte. Et tamen in via tanto unus alio perfectius implet, quanto magis accedit per quamdam similitudinem ad patriae perfectionem.» S. THOMAS, Sum. Theol., II-II, qu. 44, art. 6, c.

5 Intende provare il Santo Dottore che Maria SS. «quocumque motu merebatur». E questo è il suo primo argomento: «Apostolus ad Coloss. III, 17: Omne quodcumque facitis in verbo aut in opere, omnia in nomine Domini nostri Iesu Christi. Et I Cor. X, 11: Sive... manducatis, sive bibitis, sive aliud quid facitis, omnia in gloriam Dei facite. Aut ergo aliquis implet, aut nullus. Si nullus: ergo frustra praecipitur, vel consulitur, vel monetur. Si aliquis, ergo beatissima Virgo: ergo in omni eo quod fecit, merebatur.» S. ALBERTUS MAGNUS, Quaestiones super «Missus», quaestio 135, Opera, Lugduni, 1651, XX, pag. 91, col. 1, 2; Mariale, cap. 176: Bibliotheca Virginalis, I, Matriti, 1648, pag. 394, col. 1.

6 «Arcum conteret, et confringet arma, et scuta comburet igni (Ps. 45)... Sicut per arcum seductiones, sicut per arma oppressiones, sic et in scutis intelligimus excusationes... Sed illud oportet sciri, quia ubi non est locus accusationi, nullus procul dubio relinquitur excusationi... Virginalis itaque illa puerpera cui nihil de plena virtutum consummatione defuit, in nullo omnino excusatione aliqua eguit. Nam, si vel impossibilitas ipsa aliquid in ea de aliqua virtutum perfectione minuit, profecto pro ea parte eadem ipsa impossibilitas ei ad excusationem fuit. In eo ipso itaque supereminentis et supramodum aestuantis amoris datus caelitus ignis, designata excusationum omnium scuta exussit, quia plenitudo gratiae caritatisque consummatio nihil spiritualis infirmitatis, nihil imperfectionis reliquit, quod vel per impossibilitatem excusari oportuit. Ex his itaque advertere licet, quod Emmanuelis nostri puerpera in omni fuerit virtutum consummatione perfecta. Quis illud primum et maximum mandatum sic umquam implevit, quis sic umquam implere poterit: Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua? Ex hac utique exaestuantis amoris flamma exusta sunt scuta illa iam dictaRICHARDUS S. VICTORIS, De Emmanuele libri duo, lib. 2, cap. 29. ML 196-663.

7 «Est etiam sagitta electa amor Christi, quae Mariae animam non modo confixit, sed etiam pertransivit, ut nullam in pectore virginali particulam vacuam amore relinqueret, sed toto corde, tota anima, tota virtute diligeret, et esset gratia plena.» S. BERANRDUS, In Cantica, sermo 29, n. 8. ML 183-932, 933.

8 Questa sentenza, non l'abbiamo incontrata né presso Riccardo di S. Lorenzo, né presso Riccardo di S. Vittore. - Tutti sanno, e molti hanno detto che Maria SS. avanza immensamente nell'amore gli stessi Serafini: sicché questi spiriti celesti, supremi nelle gerarchie angeliche, avrebbero potuto, per così dire, imparare da essa che cosa sia amare. Però, questa eccellenza di Maria, riguardo ai Serafini, nei loro propri caratteri, viene esposta con particolar profondità ed abbondanza di dottrina ed ardor di divozione da S. ALBERTO MAGNO: Quaestiones super «Missus», quaestio 61, pag. 112, 113; Mariale, cap. 194, pag. 416, 417.

9 «Puto quod quidquid cordis est, quidquid mentis, quidquid virtutis humanae, si totum adhibeas, non suficiat ut cogitare valeas, quanto indesinenter cremabatur ardore pii amoris... quam totam repleverat Spiritus Sancti gratia; quam totam incanduerat divinus amor: ita ut in ea nihil esset, mundanus quod violaret affectus, sed ardor continuus, et ebrietas perfusi amorisSOPHRONIUS, o, come altri vogliono, S. Pascasio Radberto - ad Paulam et Eustochium, De Assumptione B. M. V., Epistola 9, n. 13, inter Opera S. Hieronymi, ML 30-136.

10 CORNELIUS A LAPIDE, In Canticum Canticorum, VIII, 6: Quia fortis est ut mors dilectio, dura sicut infernus aemulatio: lampades eius lampades ignis atque flammarum (Comment. in Scripturam Sacram, Parisiis, 1860, VIII, pag. 222, col. 1): «Unde Aponius hic lampades accipiens fiammas Spiritus Sancti: «Vivacitas, ait, verbi Deitatis, et flammarum illuminationis mentium illuxit de lampade Spiritus SanctiClarius S. Anselmus: «Ardores, inquit, sunt dilectionis Spiritus Sancti, qui est ignis, suntque tales, ut etiam luceant, quia eos qui diligunt lucere faciunt, ut verbo et exemplo illuminent; sed magis ut accendant, qualis prae omnibus fuit B. Virgo.» - APONIUS, scriptor vetustissimus, In Canticum Canticorum explanationis libri XII, Romae, 1843, lib. 12, pag. 222, in Cant. VIII, 6. «Sequitur: Lampades eius, ignis atque flammarum. De ista ergo coniunctione dilectionis, lampades ignis vivacitatem verbi Deitatis, et flammam illuminationis caecorum mentium, Spiritus Sanctus velut de lampada, assumpto homine, procedere praesenti docuit loco, secundum quod Lux mundi (Io. IX, 5) est ista Dei hominisque dilectionis coniunctio, quae per veram carnem, et veram animam, veramque Deitatem, in modum lampadae unam efficit lucem. De quibus lampadibus, pro modulo capacitatis, super credentes illuminationis flamma infunditur.» - ANSELMUS LAUDUNENSIS (+ 1117) - non già S. Anselmus Cantuariensis, a cui questi Commentari prima vennero attribuiti - Enarrationes in Cantica Canticorum, cap. 8, ML 162-1225: «Lampades eius. Item describit naturam illius dilectionis, quasi dicat: Ad illam dilectionem festinare debetis, quia lampades eius, id est ardores huius dilectionis, sunt sicut lampades ignis, id est ardores Sancti Spiritus, et hoc est quod dicit, ignis. Sicut enim ignis calorem ministrat, ita Spiritus Sanctus aestum dilectionis; et quia posset esse ignis qui non luceret, dicit ac flammarum, id est tales sunt lampades dilectionis quod etiam luceant, scilicet illi qui habent has dilectiones lucent aliis, quia alios illuminant verbo et exemplo. Possumus etiam per lampades accipere homines illos in quibus habitat dilectio sicut in lampade ignis

11 Non c'è riuscito trovare questo detto nella vita d'Ippocrate, né presso Stobeo, Erasmo od altri collettori d'Apophtegmata.

12 «Unde quaeso vos, o filii, imitamini signaculum fidei vestrae, beatam Mariam, quam, velut ignis ferrum, Spiritus Sanctus totam decoxit, incanduit, et ignivit, ita ut in ea non nisi Spiritus Sancti flamma videatur, nec sentiatur nisi tantum ignis amoris Dei.» S. HILDEFONSUS, Toletanus episcopus (+ 669), Sermo 1 (dubius) de Assumptione B. M. V. ML 96-242.

13 Più volte S. TOMMASO DA VILLANOVA applica a Maria la figura del roveto ardente di Mosè, nel senso in cui glielo applica la S. Chiesa, quando dice: «Rubum quem viderat Moyses incombustum, conservatam agnovimus tuam laudabilem virginitatem.» Così nelle Conciones, II, col. 40, 86, 216; e specialmente In festo Annuntiationis B. M. V., n. 3, col. 201 (Conciones, Mediolani, 1760, II): «Attende (o Virgo): ecce quomodo rubus ardebat, et non consumebatur: ignis flagrabat in rubo, et rubus intacta manebat: sic sole vestieris, sole circumdaberis, et non erit corruptio virginitatis. Vesties illum carne, vestieris ab eo decore; vesties corpore, vestieris Deo. Coronabis eum diademate nostrae mortalitatis, coronabit te diademate gloriae. Virgo eris, sed foecunda; Mater eris, sed incorrupta: gaudia matris habens cum virginitatis honore

14 «Iure ergo Maria sole perhibetur amicta, quae profundissimam divinae sapientiae, ultra quam credi valeat, penetravit abyssum: ut quantum sine personali unione creaturae conditio patitur, luci illi inaccesibili videatur immersa.» S. BERNARDUS, Sermo in «Signum magnum», n. 3. ML 183-431.

15 È manifesto, dalla citazione, che S. Alfonso intese dire S. Bernardino, non già S. Bonaventura. - «Sicut enim magnus ignis effugat muscas, sic a sua ardentissima mente et ardentissima caritate daemones effugabantur et pellebantur, in tantum quod solum in modico non erant ausi respicere mentem eius, nec de magno spatio illi appropinquare. Si enim hoc legimus de aliquibus Sanctis, saltem post aliquem de daemonibus in tentationibus acquisitum trimphum, quanto magis de Matre Domini nostri credendum est, quae semper contra omnes daemones triumphavit.» S. BERNARDINUS SENENSIS, Serm. pro festiv. B. M. V., Sermo 4, art. 3. cap. 2: Venetiis, 1745, IV, pag. 88, col. 1. - Opera, Venetiis, 1591, Quadragesimale de Evangelio aeterno, sermo 51, art. 3, cap. 2, II, 517.

16 «Quae etiam ipsis principibus tenebrarum terribilis fuit, ut ad eam accedere eamque tentare non praesumpserint. Deterrebat enim eos flamma caritatis, incendebant orationes et fervor devotionis, stupebant immunem a peccatisRICHARDUS S. VICTORIS, Explicatio in Cantica, cap. 26. ML. 196-483.

17 Revelationes S. BIRGITTAE, lib. 1, cap. 10, pag. 13, col. 1, 2, Coloniae Agrippinae, 1628: «Poposui firmiter in animo meo nihil nisi ipsum (Deum) diligere, et amara mihi erant mundana vehementer... Nihil nisi Deum cogitabam, nihil volebam nisi ipsum... Nulla mihi nisi Deus placuerunt.» - L'edizione del 1776, distaccandosi dalle altre, ha: Nihil nisi Deum cogitabam. Nihil mihi nisi Deus placuit.

18 SUAREZ, De Incarnatione, pars 2, disp. 18, sectio 4, Opera, Venetiis, 1746, XVII, pag. 155, col. 2: «Actus perfectae caritatis, quos B. Virgo habuit in hac vita, innumerabiles fuerunt, ita ut eorum multitudo possit fortasse cum numero Sanctorum omnium conferri, quia... fere totam vitam in perpetua contemplatione transegit, in qua ferventissime Deum amabat, et hunc amoris actum frequentissime repetebat

19 «Aliqui etiam doctores dicunt quod, licet de communi lege creatura viatrix non possit amare Deum actualiter et continue, sed interrupte; quia, dum vertitur ad alia, nec de Deo cogitat, nec consequenter ipsum actualiter amat, saltem quando dormit; tamen ipsa gloriosissima Virgo, de privilegio singulari, continue et semper Deum amabat actualiter: non solum dum vigilabat, sed et quando dormiebat, semper de Deo cogitabat et ipsum amabat, quia licet eius corpus dormiret, animus tamen et cor ipsius dormiret, animus tamen et cor ipsius vigilabatVen. BERNARDINUS DE BUSTO, O. M. de Obs., Mariale, pars 2, sermo 5, pars 7. Brixiae, 1588, pag. 188, col. 2.

20 Inter Opera S. Petri Damiani, sermo 44, ML 144-739, NICOLAUS monachus, quondam notarius S. Bernardi, In Nativitate B. V. M.: «Porro duae manus, quae tenebant hinc et inde sedile, activam et contemplativam vitam significant, quae Matrem Virginem propensiori diligentia ambierunt, adeo ut nec actio contemplationem minueret, et contemplatio non desereret actionem... Considera quia ipsa est quae, in contemplativae dignitatis supervecta dulcedinem, in ipsius Dei substantiam lucidiores infixit obtutus

21 «Hodie (in Praesentatione SS. Deiparae) in propitiatorio ea reponitur, quae sola mortalibus, inundatione peccatorum in transversum actis, novum Deoque simillimum, et emundandi virtute praeditum, et haudquaquam manibus hominum constructum, propitiatorium evasit.» S. GERMANUS, Sermo in ingressum seu Praesentationem SS. Deiparae, n. 2, MG 98-294. - Immediatamente prima, avea detto S. Germano: «Hodie sacra templi mensa participatione et amplexu dulcissimo divinae illius mensae, quae caelestem atque animas nutrientem fert panem, ad incruenta sacrificia gradum movens, incipit splendescereMaria era simboleggiata, prima, dall'altare degli olocausti, in cui non mai si smorzava il fuoco: giacché in Maria e per Maria fu presentata all'Eterno Padre la divina Vittima; o meglio ancora, era figura di Maria la mensa dei pani di proposizione, i quali stessi eran figura del Pane eucaristico. Era poi simboleggiata Maria nel «propiziatorio» il quale, nel Sancta Sanctorum, sopra l'Arca, era considerato come propria sede di Dio, qui sedet inter Cherubim, donde il Signore rendeva gli oracoli, ed accordava al suo popolo il perdono. Quindi conchiude S. Germano: «Hodie (puella) illa, quae Sancti Sanctorum domicilium futura est, innocente ac simplici aetate per sanctificationem Spiritus praecellentius consecrata, prorsus mirabiliter super gloriam Cherubinorum elevata, in Sanctis sanctorum sanctissime et gloriose collocatur.» - Coll'espressione «altare propiziatorio», S. Alfonso considera come formando moralmente un tutto, l'altare e il propiziatorio: l'altare, in cui venivano immolate le vittime; e il propiziatorio, il quale, nella festa dell'Espiazione, era asperso dal Pontefice col sangue delle vittime, in testimonianza e segno del perdono domandato ed accordato.

22 «Si erat in paradiso vicissitudo vigilandi atque dormiendi, ubi non erat malum concupiscendi: tam felicia erant somnia dormientium, quam vita vigilantium.» S. AUGUSTINUS, Contra Iulianum Pelagianum, lib. 5, cap. 10, n. 42. ML 44-808.

23 SUAREZ, De Incarnatione, pars 2, disp. 18, sectio 2, versus finem, pag. 150, col. 2: Dopo aver ricordato la parola di S. Agostino sui nostri primi parenti nello stato d'innocenza, così prosegue: «Ergo maiori ratione possumus de B. Virgine dicere, tam felicem fuisse dormiendo quam vigilando. Quidquid enim perfectionis gratiae in illo statu communicatum est, illi non est denegatum. Ex quo aliam sumo confirmationem, quia angelis sanctis datum est, ut ex quo in primo instanti suae creationis conversi sunt in Deum, numquam ab illius actuali amore cessaverint; sed hoc donum maxime pertinet ad perfectionem caritatis et sanctitatis; ergo credi potest communicatum esse B. Virgini. Praeterea, si verum est B. Virgini datam esse aliquam scientiam seu cognitionem per se infusam, qua uti posset sine conversione ad phantasmata, facile intelligimus etiam in sommo potuisse illa scientia uti, et consequenter meritorie per voluntatem operari, quia haec non pendet a corpore, si intellectus expeditus sit ad cogitandum, et proponendum obiectum. Est autem probabile B. Virginem praeditam fuisse hac scientia, vel toto, vel maiori tempore vitae suae. Est ergo verisimilis haec sententia, quamquam in re adeo incerta, ut nihil constanter affirmare possimus.» - La proposizione di Suarez, era questa (p. 150, col. 1): «B. Virginem toto tempore vitae suae meruisse, et in gratia crevisse». «De tempore quo vigilabat... (conclusio) non solum est verisimilis, sed etiam certa, quia, quamdiu ratione usa sit, semper est bene operata.» «De tempore quod somno tribuebat... (conclusio) est incerta, sed quod sit verisimilis, probari potest,» come l'abbiam veduto. Se poi non si volesse ammettere totalmente questo privilegio della Madonna, almeno deve dirsi (p. 150, col. 2) «tam brevem fuisse illam moram (ex somno), totque divinis cogitationibus fuisse interceptam, ut morali quodam modo possit hoc meritum appellari continuum... Exigui temporis sommo indigebat, et... magnam etiam illius temporis partem vigiliis et orationi tribuebat... et ipso eo tempore quo dormiebat, credi potest solitam fuisse... frequenter excitari a somno, ac statim animum suum in Deum elevare. Hoc enim... constat... concedi multis qui divina caritate flagrant... Haec enim animi promptitudo atque facilitas ad eiiciendos huiusmodi motus in Deum, maior fuit ac perfectior in B. Virgine a principio vitae quam fuerit in quocumque alio sancto, eo tempore quo maiorem perfectionem et devotionem consecutus est.»

24 «Cumque venisset (Iacob) ad quemdam locum... dormivit in eodem loco. Viditque in somnis scalam... etc. (Gen. XXVIII, 11 et seq.) Multarum... animarum fuit et est, non solum... otio sancto dormire, id est, a terrenis curis vacare et in caelestibus per contemplationem corde vigilare, verum etiam, eodem modo quo et Iacob tunc dormivit, secundum corpus dormire et secundum animam per somnium caelestia videre... Sed, o tu caelum Dei, unica sedes Domini, in utroque vigilantiae modo, cunctis mortalibus... longe eminentior exstitisti...» RUPERTUS, Abbas Tuitiensis, Comment. in Cantica Canticorum, lib. 5. ML 168-911.

25 «Ex dictis sequitur quod beata Virgo, etiam dum erat in utero matris, habuit usum liberi arbitrii, atque lumen perfectum in intellectu et ratione. Proinde secundum quosdam, fuit tunc in sublimiori contemplationis statu, quam umquam fuerit aliqua creatura humana in perfecta aetate. Et licet in utero matris suae, sicut et ceteri infantes, dormiret: attamen somnus, qui abyssat et sepelit in nobis rationis et liberi arbitrii actus, et per consequens actum merendi, non credo quod talia in ipsa fuerit operatus, sed anima sua libere ac meritorio actu tunc tendebat in Deum. Unde illo tempore erat perfectior contemplatrix, quam umquam fuerit aliquis alius, dum vigilavit. Unde et Cant. V, 2, ipsa ait: Ego dormio, et cor meum vigilat, scilicet, in contemplatione perfecta, a nulla actione debilitata. Hoc tamen, secundum alios, fuit post secundam sanctificationem, quod forte verius est.» S. BERNARDINUS SENENSIS, Serm. pro festiv. B. V. M., sermo 4, art. 1, cap. 2; Venetiis, 1745, IV, 83, col. 2. - Opera, Venetiis, 1591, II, Quadragesimale de Evang. aeterno, sermo 51, Feria II post Dom. Olivarum, et etiam in festiv. B. V., et maxime Nativ., Concept. et Annunc., art. 1, cap. 2, p. 512, col. 1.

26 «(Sit igitur vobis tamquam in imagine descripta virginitas vita Mariae, de qua velut speculo refulgeat species castitatis et forma virtutis. Cap. 2, n. 6)... Dormire non prius cupiditas quam necessitas fuit; et tamen cum quierescet corpus, vigilaret animus: qui frequenter in somnis aut lecta repetit, aut somno interrupta continuat, aut disposita gerit, aut gerenda praenuntiat.» S. AMBROSIUS, De virginibus, lib. 2, cap. 2, n. 8. ML 16-209.

27 Vedi sopra, nota 25.

28 Vedi sopra, nota 23, a principio.

29 «Ad hoc quod esset plenarie confirmata, quinque ei erant necessaria quae erant dispositiva interius, quasi quinque intrinseca arma... Primo affuit ardor caritatis, eo modo quod mens illius in ardore dilectionis continue tenebatur. Nam Deus eius menti mirabilissime se intimabat, atque omnes potentias illius inferiores tenebat subditas sub imperio rationis.» S. BERNARDINUS SENENSIS, Sermo supra citatus (Venetiis, 1745, Pro festiv. B. M. V., sermo 4; Venetiis, 1591, Quadragesimale de Evang. aeterno, sermo 51), art. 3, cap. 2. Venetiis, 1745, IV, p. 87, col. 2; Venetiis, 1591, II, 517, col.. 1.

30 «Tertius Virginis splendor fuit caritas, scilicet quantum ad voluntatem, in quam tanta plenitudine divinus amor infusus est, quod nihil elicere vellet, nisi quod Dei sapientia praemonstrabat. Proinde hac sapientia illustrata, tantum Deum diligebat quantum a se diligendum illum intelligebat.» S. BERNARDINUS SENENSIS, Sermo supra citatus (Venetiis, 1745, Pro festiv. B. V. M., sermo 4; Venetiis, 1591, Quadragesimale de Evangelio aeterno, sermo 51), art. 1, cap. 3. Venetiis, 1745, IV, p. 84, col. 1; Venetiis, 1591, II, 512, col. 2.

31 S. ALBERTUS MAGNUS, Mariale, cap. 96 (pag. 351-359), pag. 359, col. 1: Quaestiones super «Missus», Quaestio 61 (pag. 50-59), Responsio ad praecedentes quaestiones (pag. 55-59), § 2 (pag. 55-58), pag. 58, col. 1.

32 «Meus es, o bone Iesu, et undequaque meus es. Mihi natus a Matre, mihi donatus a Patre... Utrique ergo debitores sumus, et Patri a quo Filius datus, et Matri de qua parvulus natus est nobis. Haec Virgo beata nobis Deum protulit et hominem: haec sua cum pulchritudine et decore a caelis allexit: amore illius captus est, humanitatis nostrae nexibus irretitus.» S. THOMAS A VILLANOVA, In festo Natalis Domini, Concio 8, n. 3. Conciones, Mediolani, 1760, II, col. 97.

33 «O ineffabilis humilitas Creatoris! o incogitabilis virtus Virginis Matris! o incomprehensibilis altitudo mysteriorum Dei! una mulier Hebraea fecit invasionem (leggi confusionem: Iudith XIV, 16) in domo Regis aeterni; una puella, nescio quibus blanditiis, nescio quibus cautellis, nescio quibus violentiis, decepit, et - ut ita dicam - vulneravit et rapuit divinum cor, et divinam sapientiam circumvenit. Propterea conqueritur Dominus de Beata Virgine dicens, Cant. IV, 9: Vulnerasti cor meum, soror mea sponsa, vulnerasti cor meum, soror mea sponsa, vulnerasti cor meum. Ubi gloss.: pro amore tuo carnem assumpsi, et vulneribus primis in cruce vulnerasti cor meum. Nam primogenita filii sui fuit, plusque pro ea redimenda in mundum venit, quam pro omni alia creatura.» S. BERNARDINUS SENENSIS, Pro festivitatibus B. M. V. sermo 5, De Nativitate B. M. V., art. unic., cap. 4, Venetiis, 1745, IV, p. 91, 92. - Opera, Venetiis, 1591, I, 513, col. 2, De superadmirabili gratia et gloria B. V. Matris Dei, Quadragesimale de Christiana Religione, sermo 61, art. 1. cap. 4.

34 B. ANGELAE FULGINATIS, Vita et opuscula, cum duplici prologo V. F. Arnaldi, Ord. Min., eiusdem Beatae confessarii, atque illius Vitae scriptoris. Fulginiae, 1714. Lib. 1, pars. 5, B. Angelae visiones et consolationes, quas habuit de SS. Sacramento Altaris, cap. 3, pag. 104, 105: «Alia vice stabam in ecclesia Missam audiendo, et circa elevationem Corporis D. N. Iesu Christi... facta sum in spiritu, et apparuit in visione mihi B. Virgo Maria, et dixit mihi: «Filia mea dulcis Filio meo et mihi, iam Filius meus venit ad te, et recepisti suam benedictionem.» Et faciebat me intelligere quod Filius suus Iesus Christus iam post consecrationem hostiae erat in altari, quasi diceret nova de nova laetitia. Haec autem verba tantam laetitiam et gaudium mihi dederunt, quod nescio nec credo quod sit aliquis qui possit dicere. Dicebat enim mihi Beatissima Virgo Maria praedicta verba cum magna humilitate, et cum novo sentimento in anima mea, et cum maxima dulcedine. Unde et mirata sum postea quomodo poteram stare in pedibus, habendo tantam laetitiam. Et postea dicebat mihi: «Postquam recepisti benedictionem dilecti Filii mei, conveniens est quod ego venirem ad te, et darem tibi benedictionem meam.» Benedixit igitur me, dicens: «Sis benedicta a Filio meo et a me, et studeas diligenter et sollicite ad amandum quantum potes, quia tu es multum amata, et tu venies in rem infinitam.» Et tunc tantam laetitiam recepit anima mea, quantam umquam receperam. In elevatione autem Corporis Iesu Christi, augmentata est mihi praedicta laetitia. Tunc autem non vidi aliquid in Corpore Christi sicut consueveram, sed sensi Christum veraciter in anima mea.»

35 «Deinde loquebatur Maria ad Sponsam: «Sponsa Filii mei, dilige Filium meum, quia ipse diligit te.» Revelationes S. BIRGITTAE, lib. 1, cap. 20, pag. 25, col. 1. - «Ego... habui Filium in utero meo cum Deitate. Nunc ipse videtur in me cum Deitate et Humanitate, quia glorificata sum. Ergo, Sponsa Filii mei, stude sequi humilitatem meam, et nihil diligas nisi Filium meum.» Lib. 1, cap. 42, pag. 51, col. 2. - Non abbiamo trovato la bella espressione usata da S. Alfonso: «Si vis me tecum devincire, ama Filium meum.»

36 «Quaerit Maria ut filiae Dilecto nuntient se amore languere. Adiuro, inquit, vos, filiae Ierusalem, si inveneritis Dilectum meum, ut nuntietis ei quia amore langueo. Cant. V, 8. Itane Dilecto suo amorem suum manifestari quaerit, et socias adiurat ut Sponso aperiant Sponsam amore aestuare, et tantum non deficere? quid ais, Sponsa? Numquid Dilectus, quem nihil latet, amorem tuum nesciebat? Numquid non est ille idem, cui Princeps Apostolorum dixerat: Tu scis, Domine, quia amo te? (Io. XXI, 16). Cur igitur amoris vulnus ostendi quaeris Dilecto, qui vulnus illud fecit et diduxit? Quorsum spectabat Sponsa dum hoc diceret? Credo et aliis voluisse moris amorem ingenerare, ut quae vulnerata erat, etiam socias vulneraret: ut scilicet audientes filiae Ierusalem Dilectam amore languere, et ipsae amoris desiderio tenerentur... Adiuratio igitur ista in filiarum profectum tendebat, quas amore corripi amore correpta Sponsa cupiebatNOVARINUS, Umbra Virginea, cap. 11, Excursus 28, n. 307. Venetiis, 1632, pag. 133, col. 2.

37 NOVARINUS, op. cit., n. 300, pag. 131, col. 2: «Scite S. Bonaventura, tom. 3, serm. 1 de Virgine: «Quia, inquit, tota ardens fuit, omnes se amantes eamque tangentes incendit et sibi assimilat. Unde dici potest similis cuidam lapidi pretioso, qui manum se tangentis adurit.» - Inter Opera S. Bonav., Sermo 1 de B. V. M., 37 de Sanctis in communi, Lugduni (iuxta ed. Romanam et Germanicam), 1668, III, pag. 364, col. 1, A: «Quia igitur tota ardens fuit, omnes se amantes eamque tangentes incendit: unde dici potest similis cuidam lapidi pretioso, qui manus se tangentis adurit. Est etiam similis carboni infiammato, quem quanto plus strinxeris, tanto amplius tibi manum urit

38 Alcune Orazioni di S. CATERINA DA SIENA (Opere, IV, Siena, 1707, pag. 337-376), Orazione 11 (in Roma, il dell'Annuntiatione della dolcissima Vergine Maria, in astrattione»), pag. 352: «O Maria Maria, Tempio della Trinità. O Maria, portatrice del fuoco, Maria porgitrice di misericordia... O Maria, carro di fuoco, tu portasti il fuoco nascosto, e velato sotto la cenere della tua umanità.» - Raymundus a VINEIS (cioè il B. Raimondo da Capua), Theologiae mysticae demonstratio (Vita et Revelationes S. Catharinae), Coloniae, 1553, Oratio 11, quam die Annuntiationis 1379 habuit Romae, fol. 186: «O Maria, Maria, Templum Trinitatis, o Maria Portatrix ignis, Maria Administratrix misericordiae... O Maria, Currus ignis, tu vestisti ignem absconditum et velatum sub cinere tuo, qui cinis est nostra humanitas

39 «Cette Mère est la Mère de belle dilection (Eccli. XXIV, 24), c'est-à-dire, la plus aimable comme la plus amante, et la plus amante comme la plus aimée Mère de cet unique Fils, qui est aussi le plus aimable, le plus amant et le plus aimé Fils de cette unique Mère.» S. FRANÇOIS DE SALES, Traité de l'amour de Dieu, liv. 3, chap. 8 (fin). Œuvres, IV, Annecy, 1894, page 195.

1 «Ad caritatem pertinet diligere Deum in quocumque fuerit.» S. THOMAS, Sum. Theol., II-II, qu. 1, art. 3, ad 1. - «Ratio... diligendi proximum, Deus est: hoc enim debemus in proximo diligere, ut in Deo sit. Unde manifestum est quod idem specie actus est quo diligitur Deus, et quo diligitar proximus. Et propter hoc habitus caritatis non solum se extendit ad dilectionem Dei, sed etiam ad dilectionem proximiSum. Theol., II-II, qu. 25, art. 1, c. - «Necesse est quod cuiuslibet specialis amoris sit aliquod spirituale bonum, obiectum... Caritas habet quoddam speciale bonum, ut proprium obiectum, scilicet bonum beatitudinis divinae... Homo debet seipsum ex caritate diligere, ut participet beatitudinem; proximum autem ut socium in participatione beatitudinisQuaestiones de spiritualibus creaturis, qu. 5 (quaestio 2 de virtutibus), art. 7, c. Opera, Romae, 1570, VIII, fol 266, col. 2. - In somma, insegna S. Tommaso che la nostra carità abbraccia quanti vengono abbracciati dalla carità di Dio; quanti formano con Dio la società dei beati, in re aut in spe. «Bonum beatitudinis divinae» è quel «bonum speciale» che è «proprium obiectum caritatis

2 Vita mirabile e dottrina celeste di Santa Caterina Fiesca Adorna da Genova, scritta già da CATTANEO MARABOTTO, confessore della suddetta e da ETTORE VERNAZZA, figliuolo spirituale di lei: Padova, 1743, cap. 23, n. 1, pag. 93: «E diceva al suo Signore: «Tu mi comandi ch'io ami il prossimo: e io non posso amar se non te, né ammettere altra mistura con teco: come farò dunque?» A questo le fu risposto interiormente così: «Quegli il quale ama me, ama ancora tutto quello che amo io: basta che per la salute del prossimo tu saresti apparecchiata di fare, per l'anima e corpo suo, tutto quello fosse bisogno. Questo amor è sicuro, per esser senza affetto; perché non in sé, ma in Dio il prossimo è amato

3 «Beatae Virginis uterus et sinus fuit ferculum augustissimum, ferens et baiulans Verbum Incarnatum... ideoque media caritate constratum propter filias Ierusalem: quia Christus, qui est ipsa caritas, maximam gratiam et caritatem B. Virgini aspiravit, ut ipsa filiabus Ierusalem, id est animabus devotis, ad illam in quavis difficultate recurrentibus, opem ferretCORNELIUS A LAPIDE, S. I., In Canticum Canticorum, cap. 3, v. 9 et 10. Comment. in Scripturam Sacram, Parisiis, VIII, 1860, pag. 22, col. 1.

4 «Piissima anima beatae Virginis dilectissimo Filio suo patienti, quantum sustinere poterat, compatiebatur. Nullo tamen modo est dubitandum quin virilis eius animus et ratio constantissima vellet etiam Unigenitum tradere pro salute generis humani, ut Mater per omnia conformis esset Patri. Et in hoc miro modo debet laudari et amari, quod placuit ei ut Unigenitus suus pro salute generis humani offerretur.» S. BONAVENTURA, In I Sent., dist. 48, Dubia circa litteram Magistri, dub. 4. Opera, ad Claras Aquas, I, 1882, pag. 861. col. 2.

5 «O tu benedicta super mulieres, quae angelos vincis puritate, sanctos superas pietate...» S. ANSELMUS, Oratio 50 (al. 49). ML 158-949.

6 Inter Opera S. Bonav., ed. Lugdunen. 1668, iuxta editiones Vaticanam et Moguntinam, VI, 444, col. 2, C: CONRADUS DE SAXONIA, Speculum B. M. V., Lectio 10: « Magna enim erga miseros fuit misericordia Mariae adhuc exsulantis in mundo, sed multo maior erga miseros est misericordia eius iam regnantis in caelo. Maiorem per benficia innumerabilia nunc ostendit hominibus misericordiam, qui (leggi quia ovvero quae) magis nunc videt innumerabilem hominum miseriam

7 «Beata Agnes loquitur Sponsae, dicens: «...Habuit insuper Maria latitudinem excedentem, hoc est, misericordiam. Nam sic pia et misericors fuit, et est, quod maluit omnes tribulationes sufferre quam quod animae non redimerentur. Nunc autem coniuncta Filio non obliviscitur innatae bonitatis suae, sed ad omnes extendit misericordiam suam, etiam ad pessimos, ut sicut sole illuminantur et inflammantur caelestia et terrestria, sic, ex dulcedine Mariae, nullus est qui non per eam, si petit, sentiat pietatemRevelationes S. BIRGITTAE, lib. 3, cap. 30. Coloniae Agrippinae, 1628, pag. 165, col. 1.

8 «Congreget (un certo re, per cui pregava S. Brigida) iustos Christianos, ut cum eis diruta spiritualiterreaedificet. Vere ecclesia mea nimis longe recessit a me, in tantum quod, nisi preces Matris meae intervenirent, non esset spes misericordiaeId. op., lib. 6, cap. 26, pag. 364, col. 2.

9 Di Dio lo disse S. Gregorio Nazianzeno, Poemata moralia, XXX, v. 6, ML 37-909: «Concilia tibi Dei misericordiam, ipse misericordiam adhibendo

10 (Non già S. Metodio, ma) S. IO.CHRYSOSTOMUS De eleemosyna, hom. 3, n. 2, MG 49-294: «Date nobis oleum de vasis vestris... Quinam sunt mercatores olei huius? Pauperes ad eleemosynam pro foribus Ecclesiae sedentes... Mercatura negotiatioque caelum est... Da panem, et accipe paradisum

11 I Tim. IV, 8.

12 Prov. XIX, 17.

13 «Qui miseretur pauperis, foeneratur Deo. Si Deo foeneramur, ergo debitor ille nobis est. Quem ergo eum tibi vis esse, iudicem an debitorem?» S. IO. CHRYSOSTOMUS, De poenitentia. hom. 7, n. 6. MG 49-333.

1 «Sic autem et Evae inobedientiae nodus solutionem accepit per obedientiam Mariae. Quod enim alligavit virgo Eva per incredulitatem, hoc virgo Maria solvit per fidem.» S. IRENAEUS, Contra haereses, lib. 3, cap. 22. MG 7-959, 960.

2 «Crediderat Eva serpenti: credidit Maria Gabrieli. Quod illa credendo deliquit, haec credendo delevitTERTULLIANUS, Liber de carne Christi, cap. 17. ML 2-782.

3 SPINELLUS, S. I., Maria Deipara thronus Dei, Neapoli, 1613, cap. 21, pag. 284: «Augustinus, sermo 17 de Natali: Fides Mariae caelum aperuit cum angelo nuntianti consensit.» - Opera S. Augustini, X, Parisiis, 1531, fol. 125, col. 2, Sermo 17 in Natali Domini (ML 39-1986, Sermo 120, in Appendice, Sermo 4 in Natali Domini n. 7): «Responde iam, Virgo sacra: vitam quid tricas mundo? Assensum tuum Angelus praestolatur... Ianua caeli quondam per Adam clausa iam sonuit, per ipsam internuntius iste processit... Est nobis aditus, si assensus tuus fuerit commodatus.» - S. AUGUSTINUS, Sermo 291, Sermo 5 in Natali Ioannis Baptistae, n. 5, 6, ML 38-1319: «Quoniam integra est fides tua, integra erit et integritas tua... Fide concipis, quia credendo in utero habebis.»... «Video virginem verecundantem, et tamen respondentem, meque admonentem: «Quaeris a me unde mihi hoc? Verecundor tibi respondere bonum meum, angeli audi ipsius salutationem, et in me agnosce tuam salutem. Crede cui credidi...»

4 «Haec est mulier fidelis, per cuius fidem salvatus est Adam vir infidelis, quem fefellerat infidelitas primae mulieris, nec ipsum solum, sed et totam posteritatem suam. Unde Apostolus dicit, I Cor. VII, 14: Sanctificatus est vir infidelis per mulierem fidelemRICHARDUS A S. LAUR., De laud. B. M. V., lib. 6, cap. 9, n. 11. Inter Op. S. Alb. M., Lugd., XX, 198, col. 1; Paris., XXXVI, 349. - Nel testo alcune edizioni (1750, 1760) hanno: Con Riccardo, formando quasi un unico periodo col precedente: Mentre dice S. Agostino... con Riccardo. Abbiamo seguito l'ediz. del 1776. Il concetto è uguale, e apparirebbe meglio la continuità del pensiero se fosse: Così anche Riccardo...

5 Et beata quae credidisti, quoniam perficientur ea quae dicta sunt tibi a Domino. Luc. I, 45.

6 «Beatior ergo Maria percipiendo fidem Christi, quam concipiendo carnem Christi.» S. AUGUSTINUS, Liber de sancta virginitate, cap. 3, n. 3. ML 40-398.

7 SUAREZ, De Incarnatione, pars 2, disp. 19, sectio 1, ed. cit., p. 156, col. 1: «Manifestum est hanc fidem in Virgine fuisse perfectissimam.» Col. 2: «Ex hac vero responsione alia dubitatio oritur: quantum B. Virgo in hac Dei cognitione profecerit, an scilicet Apostolos, et theologos omnes qui in Ecclesia Dei fuerunt, superaverit. Repondetur sine ulla dubitatione ita de B. Virgine sentiendum esse.»

8 «Sola B. Virgo stabat fide elevata et fixa de eius divinitate, exspectans indubie suam tertia die resurrectionem, ut merito dicatur maris stella a stando, et lumen fidei mundo naufrago retinendo. In huius signum, triduano officio dominicae passionis, quum quindecim candelae accensae firmentur ante altare, paulatim et successive omnes exstinguuntur; sola una accensa absconditur, quae post officium omnibus praefertur ad illuminandum: quindecim candelae accensae designant duodecim Apostolos et tres Marias: Magdalenam, Salome et Alphei, quae prae ceteris cum Apostolis videbantur fide illustratae et firmatae. Sed in illo triduo omnes exstincti sunt lumine fidei deitatis Christi: solum in VIrgine remansit lumen fidei occultum, quod postea omnibus patefactum est ad omnes suo exemplo illuminandum. Et hincest quod non accessit mane dominica suae resurrectionis ad monumentum cum praefatis Mariis: non quia minum arderet amore ad Filium, sed quia exspectabat eum resuscitatum se esse visuram ante omnes; et ideo non quaerebat viventem cum mortuis ut illae.» S. ANTONINUS, Sum. Theol., pars 4, tit. 15, cap. 41, § 1. Veronae, 1760, IV, col. 1226.

9 Non abbiamo trovato queste parole presso S. Leone. - S. CIRILLO ALESSANDRINO (Hom. 4, Ephesi in Nestorium habita, MG 77-991) dice a Maria: «Salve a nobis, Deipara Maria, venerandus totius orbis thesaurus, lampas inexstinguibilis...»

10 «Et de gentibus non est vir mecum in auxilium, quia eo relicto omnes fugerunt; et dicit signanter vir, propter beatam Virginem, in qua fides numquam defecit.» S. THOMAS, Expositio in Esaiam Prophetam, in cap. LXIII, Opera, Romae, 1570, XIII, fol. 49, col. 2.



11 S. ALBERTUS MAGNUS, In Evang. sec. Lucam, cap. I, v. 45, Opera, Lugduni, 1651, X, pag. 63, col. 2: «Et beata quae credidisti... Ista maxime beata fuit... quae tam prudens, quae tantae fidei, ut fide mereretur concipere, et fidei totius Ecclesiae sit fundamentum et columna.» - In Evangelium sec. Ioannem, in cap. XIX, v. 25: «Stabant fientes iuxta crucem Iesu. Mater eius: quae sola perfecte stetit, ita quod nulla dubietate perplexa fuit mater eius.» Opera, Lugduni, 1651, XI, pag. 310, col. 2.

12 «Benedicta tu, prorsus benedicta omnibusque desiderabilis. In benedictionibus Domini nomen tuum, divina gratia plenissimum ac summe Deo gratiosum, Dei Mater, quaeque tuo ipsa splendore fidelibus lumen praeferas. Tu circumscriptio, ut ita dicam, eius qui est incircumscriptibilis: radix floris speciosissimi: mater plasmatoris.» S. METHODIUS, Sermo de Simeone et Anna, n. 10. MG 18-371. - S. PETRUS CANISIUS, S. I., De verbi Dei corruptelis, Lugduni, 1584, II, De Maria Virgine incomparabili et Dei Genitrice sacrosancta, lib.1, cap. 2, pag. 11, col. 2: «Ne in citandis hoc loco Patribus modum excedam, unum et pervetustum illum adiungam, qui... solus sectariis omnibus opponi mereatur. Methodius is est...: «Benedicta tu, celeberrima et desideratissima: tuum, Dei genitrix, nomen divinis benedictionibus et gratiis omni est ex parte refertum. Tu fidelium fax, tu incircumscripti - si ita quidem loqui fas est - circumscriptio tu speciosissimi floris radix, tu Creatoris mater...»

13 «Salve a nobis, Deipara Maria, venerandus totius orbis thesaurus, lampas inexstinguibilis, corona virginitatis, sceptrum rectae doctrinae (sceptrum orthodoxiae), templum indissolubile...» S. CYRILLUS ALEXANDRINUS, Homilia 4, Ephesi in Nestorium habita. MG 77-991.

14 Commune festorum B. M. V., Noct. 3, Antiphona 1.

15 Le ediz. antecedenti al 1776: Poiché.

16 «Vulnerasti cor meum, soror mea sponsa... in uno oculorum tuorum, (et) in uno crine colli tui (Cant. IV, 9). Licet enim omnis huius puellae venustas ei grata fuerit, oculi tamen et crinis maxime se pulchritudine teneri, vulnerari fatetur; quia fides et humilitas Incarnationis opus in ea praecipue perfecerunt. Unde et a beata Elisabeth protinus de fide laudata est; et ipsa in Cantico suam praecipue humilitatem commendat, dicens: Quia respexit humilitatem ancillae suae: ecce enim ex hoc beatam me dicent omnes generationes. Oculus ergo fidem, capillus humilitatem designat: quibus potentis Dei Filio Virgo maxime complacuit, illumque uno capillo capitis sui, licet fortissimum et potentissimum, fortiter alligavit.» S. THOMAS A VILLANOVA, In festo Natalis Domini, Concio 8, n. 3. Conciones, Mediolani, 1760, II, col. 98.

17 «Unde quaeso vos, o filii, imitamini signaculum fidei vestrae, beatam MariamS. Hildefonsus, episcopus Toletanus, Sermo 1 (dubius) de Assumptione B. V. M. ML 96-242.



18 «Ille etenim vere credit, qui exercet operando quod credit.» S. GREGORIUS MAGNUS, Homiliae in Evangelia, hom. 26, n. 9. ML 76-1202.

19 «Dicis, credo, fac quod dicis, et fides est.» S. AUGUSTINUS, Sermo 49, cap. 2, n. 2. ML 38-321.

20 «Lucernam interdiu accendens (Diogenes): «Hominem, inquit, quaeroLAERTIUS DIOGENES, De vitis, dogmatis et apophtegmatis eorum qui in philosophia claruerunt, lib. 6. Londini, 1664, pag. 147.

21 Secondo il racconto concorde di Plutarco e di Quinto Curzio, si tratta invece di un giovane animoso, di nome Alessandro, esortato dal re a mostrarsi degno, tra tutti, di quel nome: e tale si mostrò, morendo da eroe. PLUTARCHUS, Alexander, n. 58. Opera, II, Parisiis, Firmin-Didot, pag. 832: «Praerupto saxo quum ad oppugnandum iuniores Macedonum adhibuisset, eos exhortatus est, et quemdam Alexandrum nomine ita compellavit: «Te strenuum esse vel ob nominis mecum communitatem convenit;» et quum iuvenis fortiter certans cecidisset, haud mediocriter doluit.» - Q. CURTIUS RUFUS, Historia Alexandri Magni, lib. 8, cap. 11, Lugduni Batavorum, 1649, pag. 761: «Iuvenes promptissimos ex sua cohorte triginta delegit. Duces his dati sunt Charus et Alexander, quem rex «nominis, quod sibi cum eo commune esset,» admonuit... Multorum miserabilis fuit casus... Evaserant tamen Alexander et Charus, quos cum triginta delectis praemiserat rex. Et iam pugnare cominus coeperant: sed quum superne tela barbari ingererent, saepius ipsi feriebantur, quam vulnerabant. Ergo Alexander, et nominis sui et promissi memor, dum acrius quam cautius dimicat, confossus undique obruitur. Quem ut Charus iacentem conspexit, ruere in hostem, omnium praeter ultionem immemor, coepit; multosque hasta, qusdam gladio interemit: sed quum tot unum incesserent manus, super amici corpus procubuit exanimis



22 «Oh quanto dovrebbe star lontano dall'offender Dio, chiunque crede che per i transgressori di sua santa legge vi è fuoco eterno ed innumerabili tormenti, con i quali saranno essi gastigati, finché Dio sarà Dio, senza speranza di alcun rimedio! Come avrà ardire di peccare chi crede, ch'entrando nell'anima un peccato, quasi come per una porta, per l'altra se ne parte il suo Dio?... Molto ragionevole cosa è, che se noi non gustaremmo un cibo vietatoci dal medico, sul motivo che può darci morte, ci asteniamo ancora dal dare un perverso consenso al pecato, avendoci Iddio detto che questo è la morte dell'anima. Perché non opera in te la fede dovuta alla parola di Dio, la quale è infallibile, ed opera poi all'incontro la parola del medico, che può e suole ingannarsi? Perché, avendoci detto Iddio ch'egli è il premio eterno di chi lo serve, non ci rende diligenti e vigorosi nel suo servizio, quando anche ciò facendo ci costasse molti travagli e la vita?... Vi è cosa più mostruosa, quanto il veder che un cristiano creda ciò che gli detta la fede, e faccia poi opere tanto contrarie e malvagie, come molti fanno?» B. GIOVANNI AVILA, Trattato spirituale sopra il verso «Audi, filia», cap. 48. Roma, 1759, pag. 179, 180. Roma, 1610, pag. 147.

23 «Tu (innocens) in pressura es; ille (iniustus) laetatur, ille exsultat. Noli, iam dixi, noli habere oculos paganorum: christianos oculos habe... Melior est enim tristitia iniqua patientis, quam laetitia iniqua facientis.» S. AUGUSTINUS, Enarratio in Ps. 56, n. 14. ML 36-670, 671. - Poco sopra, nello stesso num. 14, col. 670: «Intendite, fratres mei, christianos oculos habete, nolite decipi visibilibus

24 «¡Oh Señor! que todo el daño nos viene de no tener puestos los ojos en Vos, que si no mirásemos otra cosa sino al camino, presto llegaríamos.» S. TERESA, Camino de perfección, cap. 16 (fine), Obras, III, Burgos, 1916, p. 78. - Parlando poi del pensare a mille cose vane mentre si parla con Dio, scrive la Santa Madre, Camino de perfección, cap. 29, Obras, III, 136, not. 3: autógrafo de El Escorial: «Y viene todo el daño de no entender con verdad que (Dios) está cerca, sino imaginarle lejos, ¡y cuán lejos, si le vamos a buscar al cielo! Pues ¡rostro es el vuestro, Señor, para no mirarle estando tan cerca de nosotros

25 Et dixerunt apostoli Domino: Adauge nobis fidem. Luc. XVII, 5.

1 Cantica Canticorum, cap. 8, v. 5: Quae est ista quae ascendit de deserto, deliciis affluens, innixa super dilectum suum? - CORNELIUS A LAPIDE (Parisiis, VIII, 1860, p. 212, col. 1), in l. c. - Commentaria in Cantica, THOMAE CISTERCIENSIS (verso l'anno 1180) cum notis (1233) IOANNIS ALGRINI (+ 1237), cognomento de Abbatisvilla, archiep. Bisuntini, deinde (1227) Cardinalis titulo S. Sabiane; (al. Hailgrinus): ML 206-804. Il passo qui riferito è dell'Algrino: «Ascendit siquidem beata Virgo per processus meritorum. Ascendit per gradus dignitatum, quae consurgens ut aurora, pulchra ut luna, electa ut sol. Ascendit quoque de vitae praesentis auxilio (leggi, con Cornelio: exsilio), supra choros angelorum assumpta. Ascendit autem de deserto, scilicet de mundo, quem sic deservit (leggi, con Cornelio: deseruit), et tamquam desertum reputavit, quod ab ipso omnem suum avertit affectum. Affluere autem dicitur gratiarum deliciis et virtutum, et innixa super dilectum, nam ne perderet delicias affluentes, non suis meritis, sed ipsius innitebatur gratiae, qui gratiam tribuit et meritum, et praemium superaddit (meglio che presso il Cornelio, il quale scrive: qui gratiam tribuit, et meritum praemium superaddit).»

2 «B. Virgo autem, ex modestia, noluit ultro secretum hoc divinum Iosepho pandere, ne sua dona tanta et tam divina iactare videretur, sed Deo Deique providentiae et curae, cuius hoc totum opus erat, idipsum resignavit, certissime confidens Deum suam innocentiam et famam tutaturum, ac rem totam opportune vel patefacturum, uti paulo ante Elisabethae cognatae patefactum esse experta erat, vel directurum omnia ad maiorem suam gloriam, et consequenter ad mariorem conceptionis huius honorem et venerationemCORNELIUS A LAPIDE, S. I., In Matthaeum, cap. I, v. 19. Comment. in Scripturam Sacram, Parisiis, XV, 1860, pag. 66, col. 2.

3 S. BERNARDUS, In Nativitate B. M. V., sermo de aquaeductu, n. 7. ML 183-441.

4 «Tu salus te invocantiumPsalterium (maius) B. M. V., Hymnus instar Te Deum, Inter Op. S. Bonaventurae, Lugduni, 1668, (iuxta editiones Vaticanam et Moguntinam), VI, 492 (paginazione erronea, 480), E.

1 «Inter omnia enim Christianorum certamina sola duriora sunt praelia castitatis; ubi quotidiana est pugna, et rara victoriaSermo 293, n. 2: inter Opera S. Augustini, in Appendice, ML 39-2302. - Questo Sermone certamente non è di S. Agostino. Viene attribuito (ML 39-2301, nota b; ML 67-1041) a S. Cesario Arelatense (+ 542), con argomenti probabili, non già però del tutto convincenti. - Notisi che l'autore, chiunque esso sia, parla di chi finge di voler vincere nelle battaglie della castità, e non vuol fuggire il pericolo. Parla poi di vittoria decisiva, che metta il nemico fuori combattimento: Si vince, sì, ma la guerra non è finita. Quindi soggiunge immediatamente: «Gravem namque castitas sortita est inimicum qui quotidie vincitur, et timetur

2 «Beata Virgo est mater omnium virginitate (Mariale: in virginitate), quia (Mariale: quae prima) sine praecepto, consilio, exemplo (Mariale: vel exemplo), et sola prima omnium (mancano queste parole nel Mariale), gloriosum munus virginitatis Deo obtulit; per quod et omnes virgines per imitationem in virginitate genuit. Ergo ei soli convenit quod sit Virgo virginum, id est, mater omnium virginum. Item, si notetur ibi excellentia, excellit omnes virgines in fomitis exstinctione et in summa puritate; ergo similiter convenit ipsi soli omnes citra Deum excellere in virginitate.» S. ALBERTUS MAGNUS, Quaestiones super «Missus», quaestio 143, Contra, 1, 2, pag. 97, col. 1. - Mariale, cap. 182, pag. 400, col. 1. - Vedi sopra Discorso IV, nota 40 pag. 95.

3 Adducentur regi virgines post eam: proximae eius afferentur tibi. Afferentur in laetitia et exsultatione: adducentur in templum regis. Ps. XLIV, 15, 16.

4 «O Virgo prudens, o Virgo devota, quis te docuit Deo placere virginitatem? Quae lex, quae iustitia, quae pagina Veteris Testamenti, vel praecipit, vel consulit, vel hortatur in carne non carnaliter vivere, et in terris angelicam ducere vitam?» S. BERNARDUS, De laudibus Virginis Matris, hom. 5 super «Missus», n. 7. ML 183-74.

5 «Habetis namque, sanctae virgines, sponsum virginem, virginitatis et castitatis amatorem, qui matrem virginem ideo elegit, ut ipsa omnibus esset exemplum castitatis, in qua velut in speculo refulget forma virtutisSOPHRONIUS, Epistola 9, ad Paulam et Eustochium, De Assumptione B. M. V., n. 16. ML 30-140: inter Opera S. Hieronymi. - PARAVICINO, Barnabita, Il vero figlio adottivo di Maria, Napoli, 1700, Parte 2, cap. 1, § 4, pag. 133.

6 «Egregia igitur Maria, quae signum sacrae virginitatis extulit, et intemeratae integritatis pium Christo vexillum erexit.» S. AMBROSIUS, Liber de institutione virginis, cap. 5, n. 35. ML 16-314.

7 «Nam sicut natura turturum deserti habitacula diligit, et advocans comparem dulci resonat voce; ita illae supradictae personae (Maria et Ioannes Baptista): illa, dicendo: Ecce ancilla Domini, fiat mihi secundum verbum tuum (Luc. I, 38): et ille clamando: Post me venit qui ante me factus est, cuius non sum dignus calceamenta portare (Io. I, 27). Iusta ergo ratione, turturi castissimae avi virginitas comparatur; quae in Ioanne vel Maria obtinet principatum: quae semel Verbo Dei, vel Spiritui Sancto coniuncta, numquam aliquem alium cogitat comparem nec alteri desiderium sui amoris communicat, nisi illi, cui semel conglutinata probatur; sed ad illum semper promissionis vocem et mentis emittit affectum cui promisit servare quod nata est, sicut turturum amor erga comparem suum immutabilem fertur servare dilectionis affectum; quae mortuo compare numquam alii, a physiologis, iungi narratur; sed eum omnibus diebus vitae suae, cui semel fuerat coniuncta, desiderando requiritAPONIUS, Explanatio in Canticum Cant., lib. 4, in II, 12, Romae, 1843, pag. 79, 80.

8 «Sicut lilium inter spinas, sic amica mea inter filias (Cant. II, 2). Quamvis enim fuerint multae virgines sanctae, quarum quaedam martyrii gloriam sunt adeptae; tamen respectu huius unicae Virginis, singularis amicae sponsi, quasi spinae fuisse videntur, in quantum aliquid culpae habebant; et quamvis in se fuerint mundae, non tamen fuit in eis fomes prorsus exstinctus; fuerunt et aliis spinae, qui, ex earum intuitu, mucrone concupiscentiae pungebantur, quamvis ipsae virgines sanctae non fuerint in hoc ipso culpabiles. Porro haec unica Dei delectabilissima Virgo, totius superbeatissimae Trinitatis media et amica ac socia, ab omni culpa fuit prorsus immunis: fuit in ea fomes plene exstinctus; et tam intentissima castitate erat repleta, quod intuentium corda sic penetravit sua inaestimabili castitate virginea, quod a nullo potuit concupisci, imo potius exstinxit ad horam illorum libidinem.» D. DIONYSIUS CARTUSIANUS, Enarratio in Canticum Canticorum, art. 8, 2. Opera, VII, Monstrolii, 1898, p. 344, col. 2, 345, col. 1.

9 Vedi la nota precedente, verso la fine. Non crediamo ritrovarsi, su questo argomento, parole più espresse presso il Cartusiano. Lo stesso dice altrove, cioè Enarratio in Proverbia, art. 33, Opera, VIII, p. 206, col. 1: «Fuitque castimonia illa in conceptione Filii Dei mirabiliter aucta: quae sua virtute ac influentia intuentes sic penetravit, quod ipsa unica Dei numquam potuit ab aliquo, ut creditur, concupisci

10 «In beata Virgine, inclinatio fomitis (inde a prima sanctificatione) omnino sublata fuit, et quantum ad veniale, et quantum ad mortale; et quod plus est, ut dicitur, gratia sanctificationis non tantum repressit in ipsa motus illicitos, sed etiam in aliis efficaciam habuit, ita ut, quamvis esset pulchra corpore, a nullo umquam concupisci potuit.» S. THOMAS, In III Sent., dist. 3, qu. 1, art. 2, Ad primam quaestionem, ad 4. - «Afferma (l'Angelico)...: «Pulchritudo B. Virginis intuentes ad castitatem excitabatGiov. Matteo PARAVICINO, Barnabita, Il vero figlio adottivo di Maria, Napoli, 1700, parte 2, cap. 1, § 4, pag. 133, 134.

11 «Tu dicis Mariam virginem non permansisse: ego mihi plus vindico, etiam ipsum Ioseph virginem fuisse per Mariam, ut ex virginali coniugio virgo filius nasceretur. Si enim in virum sanctum fornicatio non cadit, et aliam eum uxorem habuisse non scribitur: Mariae autem, quam putatus est habuisse, custos potius fuit quam maritus: relinquitur, virginem eum mansisse cum Maria, qui pater Domini meruit appellari.» S. HIERONYMUS, Liber de perpetua virginitate B. Mariae, adversus Helvidium, n. 19. ML 23-203. - PARAVICINO, op. cit., l. c., pag. 134.

12 Allude forse S. Alfonso a quel discorso In diem natalem Christi, che si ritrova tra le Opere di S. Gregorio Nisseno, ma di cui si dubita se sia di quel Padre. L'autore, dopo aver riferito «quamdam historiam apocrypham» sull'infanzia di Maria nel tempio e sul suo sposalizio con Giuseppe, venendo all'apparizione e alle parole dell'Angelo a Maria, dice: «Quid autem Maria? Audi pudicam Virginis vocem. Angelus partum nuntiat; at illa virginitati inhaeret, et integritatem angelicae demonstrationi anteponendam iudicat, nec angelo fidem non habet, nec a proposito recedit suo. Interdixi, inquit, mihi consuetudine viri. Quomodo istud erit mihi, quoniam virum non cognosco? Haec Mariae vox declarat, ea quae ex historia incerti auctoris commemoravi, non esse penitus absurda. Si enim liberorum causa ducta fuisset a Ioseph, quomodo parituram angelo praenuntianti, se rem novam et alienam audire prae se tulisset...? Verum quia carnem Deo consecratam, tamquam sanctum aliquod oblatum munus oportebat intactam integramque praestare, idcirco, licet, inquit, angelus sis, licet e caelo venias, licet id quod ostenditur, naturam superet humanam, tamen me virum cognoscere nefas est. Quomodo sine viro mater ero? Ioseph enim sponsum novi, sed virum non cognoscoMG 46-1139, 1142.

13 «Castitas etiam angelos facit. Qui eam servavit, angelus est: qui perdidit, diabolus.» S. AMBROSIUS, De Virginibus, ad Marcellinam sororem suam, libri tres, lib. 1., cap. 8. ML 16-203.

14 «Unde B. Remigius: «Demptis, inquit, parvulis, ex adultis propter hoc vitium pauci salvantur.» S. THOMAS A VILLANOVA, De S. Ildephonso concio altera, n. 2. Conciones, II, Mediolani, 1760, col. 624. - Facciamo nostra l'osservazione dell'editore di S. Tommaso da Villanova, P. Lorenzo da S. Barbara, O. S. Aug. (l. c., col. 623, nota b): «Frequens est huius sententiae allegatio apud scriptorespersino coll'indicazione di più luoghi; «sed tum in his, tum aliis in locis eam mihi hactenus non licuit invenire

15 Vedi sopra, nota 1.

16 S. ROBERTUS BELLARMINUS, S. I., Conciones habitae Lovanii; Coloniae Agrippinae, poco prima della fine, pag. 202, col. 2: «Cum ipse (Deus) nobis multa adiumenta polliceatur, multa remedia instituerit, quis ore blasphemo dicere audebit: Non possum caste vivere? Quae sunt igitur ista remedia? Primum, ieiunium et oratio... Addere debes lectionem piorum librorum... Postremo sacramenta...» - Concio 6 super Ps. XC, pars prima, in fine, pag. 700, col. 1: «Quid enim mirum, si casti esse non possunt, qui ieiunium et orationem, arma castitatis, oderunt? qui non solum occasiones et pericula non fugiunt, sed etiam ea diligenter quaerunt? qui oculos defigunt in omnes feminas quas vident, qui nihil magis cupiunt quam conviviis et potationibus interesse, qui magnam artem esse ducunt scire agere cum mulierculis? qui, hoc sacro tempore, ad Calvariae montem ad memoriam nostram redemptionis profecturi non sunt, nisi ut mulierculas comitentur? Atque ego tamen serio illos admoneo, numquam eos castos futuros, etiamsi millies peccata sua confiteantur, nisi sobrietatem prius addiscant, et feminarum conspectum, colloquium, consuetudinem fugiant

17 «Gravis atque augusta erat (Maria) in omnibus actionibus, parum loquebatur, cito obediebat, affabilis erat, modesta cum omnibus viris, risu abstinens et strepitu ac ira, libenter adorans, et honorans ac venerans omnes viros, adeo universi ipsius intelligentiam et sermonem admirentur (sic).» (Non già S. Epifanio ma) EPIPHANIUS monachus ac presbyter Hagiopolita (Hierosolymitanus), (visse tra il secolo XI ed il secolo XIII, probabilmente nel secolo XII: altri però lo dicono del secolo VIII), Sermo de vita SS. Deiparae, n. 6. ML 120-191, 194.

18 «Oculi semper ad Dominum, perenne et inaccessum lumen intuentes.» S. IO. DAMASCENUS, In Nativitatem B. M. V., hom. 1, n. 9. ML 96-675.

19 «Vix ortam Maiam, ieiunio, qua poterat ratione, sese afflixisse censet Poza (I. B. Poza, Elucidarium Mariae, Lugduni, 1627, lib. 3, tract. 13, cap. 7, p. 990 et seq.), verisimillimum esse monens, ita abstinuisse illam a sumendo lacte, ut grave ieiunium lactescens adhuc Maria aggressa fuerit... Quod ex revelatione desumit Poza, hoc est: Fulibertus, Felici eremi Thebaidis incolae expresse revelatum affirmat, Mariam statis quibusdam hebdomadae diebus materna ubera non suxisse. Id porro refertur a Francisco Ximenio Hierosolymitano PatriarchaTROMBELLI, Can. Reg. SS. Salvatoris, Mariae SS. Vita, pars 1, dissertatio 9, cap. 1, n. 1, 2. Bonomiae, 1761, I, p. 286, 287.

20 Attribuisce queste parole a S. Gregorio Turonense il Novarino, Umbra Virginea, Excursus 38, n. 375, con altri. - Il Marracci, Bibliotheca Mariana, v. Gregorius Turonensi, dice attribuirsi a questo santo vescovo un Libellus de Salutatione angelica, citato da più autori. Ma tutte queste autorità sembrano ridursi a «Franciscus Ximenius, Patriarcha Hierosolymitanus, De vita Christi, lib. 2, cap. 47,» il quale, come insinua il Novarino, l. c., l'avrebbe avuto manoscritto tra le mani.

21 CONRADUS DE SAXONIA, Speculum B. M. V., Lectio 4: «Numquam Maria tantam gratiam invenisset, nisi gratia Mariam in cibo et potu temperatissimam invenisset. Non enim se compatiuntur gratia et gula.» Inter Op. S. Bonav., Lugduni, 1668, iuxta ed. Rom. et Mogunt., VI, 435, col. 2, C.

22 «Sopra tutto ricordava del continuo ai suoi quella dottrina tanto inculcata dai Santi: che dove le altre tentazioni si vincono combattendo, altre disprezzandole, questo sol vizio vien superato fuggendo; che però il Santo era solito dire: «Alla guerra del senso, vincono i poltroniBACCI, Vita, lib. 2, cap. 13, n. 18.

23 «Imo dico tibi quod nullam gratiam, donum vel virtutem habui a Deo sine magno labore, continua oratione, ardenti desiderio, profunda devotione, multis lacrimis, et multa afflictioneMeditationes vitae Christi, cap. 3. Inter Op. S. Bonav., Lugduni, 1668, (iuxta ed. Rom. et Mogunt.), pag. 336, col. 2, A. - Se questa rivelazione sia stata fatta a S. Elisabetta d'Ungheria o a S. Elisabetta di Schoenau, vedi Appendice, 5, p. 528.

24 «In omnibus orbis finibus illud (donum, cioè beneficia Mariae) se copiose diffundit. Ac proinde curemus, ut mens memoriaque nostra Dei Genitricis promptuarium fiat. Quo autem pacto id assequemur? Virgo ipsa est, et virginum amans; casta est, et castitatis amans. Quocirca, si cum corporis, tum etiam memoriae castitatem colamus, gratiam ipsius adipiscemur. Lutum siquidem omne fugit...» S. IO. DAMASCENUS, In Dormitionem B. V. M., hom. 2, n. 19. MG 96-751.

25 «Non solo dobbiamo chiamare Dio, che ci favorisca, ma ancora i suoi Santi... e più di nessuno deve principalmente esser invocata la purissima Vergine Maria, importunata con servizi ed orazioni, che impetri questa grazia per noi: le quali ella ode e riceve molto di buona voglia, come vera amatrice di quel che domandiamo. Ed ho veduto specialmente esser venuto giovamento notabile per mezzo di questa Signora, a persone molestate di debolezza di carne, riducendole qualche cosa a memoria della purità con la quale fu concetta senza peccato, e della purità verginale con la quale fu da lei concetto il Figliuolo senza peccato. Questa Signora dunque prendete per particolare avvocata, la quale impetri per voi, e vi conservi con le sue orazioni, questa purità. E pensate, che se noi troviamo fra le donne di questo mondo tanto amiche dell'onestà, che aiutano con tutte le sue forze chi vuole allontanarsi dalla viltà di questo vizio e camminare per la bianchezza delle castità: quanto più si deve sperare di questa purissima Vergine delle vergini, che porgerà gli occhi e le orecchie sue al servizio ed alle orazioni di chi vorrà osservare la castità, la quale è amata da lei tanto di cuoreB. GIOVANNI AVILA, Trattato spirituale sopra il verso «Audi, filia», cap. 14. Roma, 1610, pag. 40.

1 «Nos vero, etsi non negamus Mariae vitam cum paupertate aliquando fuisse coniunctam, quemadmodum Christi primum nascentis conditio et Iosephi fabrilis opera contestantur, tamen eiuscemodi rerum penuriam ac egestatem, voluntariam magis quam coactam fuisse arbitramur, simulque divino consilio et moribus novi Messiae congruentibus hoc dicimus adscribendum, quod mater et filius vitam minime lautam et opulentam, sed plebaeam potius traduxerunt... Ceterum de Mariae fortunis et opibus non temere tacent Evangelistae, ob Christum vero ipsum maxime, qui divitibus minime blandus esse volebat, sed sanctae paupertatis Doctorem, imo absolutum exemplar praestare debebat... Igitur quando nascebatur, matrem non locupletem, sed, ut Chrysostomus docet, pauperrimam et fabro desponsatam elegit, quae illum in tugurio pareret, ac natum in praesepio collocaret. An vero propterea consequi necesse est, parentes Virginis, sicut isti (Luthero) videri volunt, in genere obscuro et vita misera abiectaque conditione, inde ab initio semper fuisse versatos? Quid? quod Eusebius, sive ille sit Emissenus, sive alius, non disputo, manifeste tradit, hos nobilissimos parentes Mariam filiam heredem instituisse, quae quum nullos fratres haberet, in bonis parentum unice successerit, suamque possederit hereditatem... Quomodo ergo, inquit, sine hereditate esse poterat, quae ex nobilissimis parentibus orta fuerat? (Hom. in Evang. de nativit. Mariae.) Meminit praeterea Nicephorus (X, lib. 1, c. 13) Iosepho et Mariae in Nazareth non domicilium modo, sed et substantiam et possessionem propriam fuisse; et quoniam utroque loco apud Bethleemitas et Nazarenos proventum aliquem habuerint, utrobique eos habitasse. Neque tacet Epiphanius (adv. haer. 29) quum adversus Nazaraeos disputat, Ioseph Mariae sponso suam fuisse domum in Nazareth civitate, in qua a Bethleem digressus habitarit: in ea domo a Ioseph Christum puerum educatum esse: id quod Evangelicae historiae non male respondet. - Ac de Virginis quidem honesta in tempio educatione dignaque institutione postea disseremus.» S. PETRUS CANISIUS, S. I., De verbi Dei corruptelis, Lugduni, 1584, II, De Maria Virgine incomparabili et Dei Genitrice sacrosancta, lib. 1, cap. 4, pag. 25, col. 1.

2 PARAVICINO, Il vero figlio adottivo di Maria, Napoli, 1700, parte 2, cap. 2, § 4, pag. 159.

3 «Vovi etiam in corde meo, si esset ei (Deo) acceptabile, observare virginitatem; nihil umquam possidere in mundo.» S. BIRGITTAE Revelationes, lib. 1, cap. 10, pag. 13, col. 2. Parla Maria SS. de tempo in cui seppe dover nascere il Dio Redentore da una Vergine, di cui ella desiderava esser «ancilla indigna». Un po' sopra, parla dei primordi della sua vita spirituale: «A principio, cum audirem et intelligerem Deum esse, semper sollicita et timorata fui de salute et observantia mea.»

4 PARAVICINO, op. cit., l. c.; ma non indica alcun luogo. - Ciò afferma anche S. Antonino: «Quia ipsa super omnes puras creaturas bona, ideo bonitatem suae misericordiae et beneficiorum ad nos effundit. Unde et aurum sibi oblatum a Magis - non modicum, prout decebat eorum regiam maiestatem - non sibi reservavit in posterum, sed, ut dicit devotus B. Bernardus, pauperibus per Ioseph dispersit.» S. ANTONINUS, Sum. Theol., pars 4, tit. 15, cap. 32, § 2. Veronae, 1740, IV, col. 1163. - Questo solo troviamo presso S. BERNARDO, in Epiphania Domini, serm. 3, n. 5, ML 183-151: «Si (Magi) solum obtulissent aurum, videri forsan poterant paupertati matris voluisse consulere, ut haberet nimirum unde parvulum posset filium educare. Nunc autem offerentes pariter aurum, thus et myrrham: sine dubio spiritualis oblationis genus insinuant.» E nelle S. Bernardi sententiae, n. 15, ML 183-751: «Haec (Magnorum munera) fortassit pro loco et tempora necessaria videbantur. Auri pretium ob paupertatem; myrrhae unguentum ob infantilis, ut assolet, corporis teneritudinem; thuris odoramentum ob sordidam stabuli mansionem

5 «Omnia quae habere potui dedi indigentibus; nihilque nisi victum tenuem et vestitum reservavi.» S. BIRGITTAE Revelationes, lib. 1, cap. 10, pag. 13, col. 1, 2.

6 «Legitur autem de Domina quod colo et acu quaerebat sibi et Filio necessaria; suebat ergo et filabat mundi Domina, paupertatis amatrixMediationes vitae Christi, cap. 12. Inter Op. S. Bonav., Lugduni, 1668 (ediz. conforme a quelle di Roma e di Magonza), VI, 343, col. 2, D.

7 «Mundanae divitiae, velut foetidissimum lutum sibi vilescebantRevelationes S. BIRGITTAE, Sermo Angelicus, cap. 13. Coloniae Agrippinae, 1628, pag. 545, col. 1.

8 GIUSEPPE DI GESÙ MARIA, Carm. Sc., Vita ed eccellenze della Vergine Maria N. S., lib. 5, cap. 13, Napoli, 1730, p. 407, col. 1. - METAPHRASTES, Vitae Sanctorum, Oratio de S. Maria, n. 38, MG 115-557: «Virgo ergo ad Ioannem aspiciens virginem, cum pauca cum eo esset locuta, deinde: «Duas, inquit, tunicas, quas toto vitae tempore habui tegumentum mei corporis, eas dari iubeo hisce duabus mulieribus.» - «Tum virgini discipulo et itidem aliis ipsa Virgo praecipit, ut duas eius tunicas vicinis viduis, quae praeter ceteras propensiore erga eam amore atque pietate fuissent, donentNICEPHORUS CALLISTUS, Ecclesiastica historia, lib. 2, cap. 21. MG 145-810, 811. - Parlando poi della traslazione di quella insigne reliquia a Costantinopoli, Niceforo dice: «Eodem Leone imperante, veneranda immaculatae Matris vestis Constantinopolim... perlata est. Hanc, sicut diximus, Mater Dei ad Filium migrans, mulieri Hebraeae quae virgo erat, reliquit, quae etiam usque ad illud ipsum tempus ex successione incorrupta permansit, et multa miracula edidit.» IDEM, id. op., lib. 15, cap. 24. MG 147-70.

9 «Domandò... un giorno il Santo ad Egidio Calvelli, fratello di casa, se volea danari; rispose: «Padre, io non desidero tal cosa;» replicò Filippo: «Se così è, voglio che andiamo in paradiso, e ti ci voglio condurre io stesso: ma con questo, che tu preghi del continuo Iddio che non ti lasci venir mai desiderio di robba.»... (Aveva) frequentemente in bocca in quella sentenza: «Che quanto amore si pone nelle creature, tanto se ne toglie a DioBACCI, Vita, lib. 2, cap. 15, n. 14. - «Soggiungeva... che non avrebbe mai fatto profitto nella virtù, colui che fosse stato in qualche modo posseduto dall'avarizia... Quando poi volea riprendere di ciò tacitamente qualcheduno, inframettea questo detto: «Chi vuol la robba, non avrà mai spirito.» Ed altre volte: «Si guardi il giovane dalla carne, ed il vecchio dall'avarizia, e saremo santi.»... Solea dire: «Datemi dieci persone veramente staccate, e mi l'animo con esse di convertire il mondo.» A quelli poi di Congregazione dicea: «Dio non mancherà di darvi la robba; ma state avvertiti, che quando avrete avuta la robba, non vi manchi lo spiritoIvi, n. 17.



10 «Bien viene aquí, que es perdido quien tras perdido anda. ¿Y qué más perdición, y qué más ceguedad, qué más desaventura que tener en mucho lo que no es nada?» S. TERESA, Libro de la Vida, cap. 34. Obras, I, Burgos, 1915, pag. 291.

11 «Y crean mis hijas, que para vuestro bien me ha dado el Señor un poquito a entender los bienes que hay en la santa pobreza, y las que lo probaren lo entenderán, quizá no tanto como yo; porque no sólo no había sido pobre de spiritu, aunque lo tenía profesado, sino loca de espíritu. Ello es un bien que todos los bienes del mundo encierra en ; es un señorío grande; digo que es señorear todos los bienes dél otra vez a quien no se le da nada de ellos.» S. TERESA, Camino de perfección, cap. 2. Obras, III, Burgos, 1916, pag. 15.

12 «Non enim paupertas virtus reputatur, sed paupertatis amor.» S. BERNARDUS, Epistola 100, ad episcopum quemdam. ML 182-235.

13 Oratio quotidiana B. P. FRANCISCI, Opera, Pedeponti, 1739, I, p. 20 - Waddingus, Opuscula S. Francisci, Moguntiae, 1710, p. 72.

14 «Ama unum bonum, in quo sunt omnia bonaManuale, cap. 34, inter Opera S. Augustini, ML 40-966. - «Ama unum bonum in quo sunt omnia bona, et sufficit.» S. ANSELMUS, Proslogion, cap. 25. ML 158-240. - «Ita desiderabitis quoddam bonum. Quale bonum? Omnis boni bonum, unde omne bonum... ipsum bonum quo cuncta sunt bona, ipsum bonum ex quo cuncta sunt bona.» S. AUGUSTINUS, Enarratio 2 in Ps. 26, n. 8. ML 36-203. - «Quis dabit mihi (Deus meus,) ut... unum bonum meum amplectar: te?» IDEM, Confessiones, lib. 1, cap. 5, n. 5. ML 32-663.



15 S. IGNATIUS, Exercitia spiritualia, Hebdom. 4, Contemplatio ad amorem spiritualem in nobis excitandum: «Amorem tui solum cum gratia tua mihi dones, et dives sum satis, nec aliud quidquam ultra posco.» - Exercitia spiritualia, edita a R. P. Jo. Roothaan, Praeposito Generali S. I., Versio literalis ex autographo hispanico: Contemplatio ad obtinendum amorem: « Da mihi amorem tui et gratiam, nam haec mihi sufficit

16 «Quicumque certe propter Deum pauper est voluntarie et libenter, vel etiam quicumque pauper est necessarie et patienter, multum consolari potest de paupertate Mariae et de paupere ChristoCONRADUS DE SAXONIA, Speculum B. M. V., Lectio 4. Inter Op. S. Bonav., Lugduni (iuxta Rom. et Mogunt. edit.), 1668, VI, 435, col. 2, A.

1 «Vere ancilla, quae neque dicto, neque facto, neque cogitatu umquam contradixit Altissimo; vere ancilla, quae perpetuo servivit mancipata servitio: libero namque aliae Deo famulanur obsequio, haec, quasi mancipium, Dei se totam famulatui mancipavit, nihil sibi libertatis reservans, sed per omnia subdita Deo.» S. THOMAS A VILLANOVA, In festo Annuntiationis B. M. V., Concio 2, n. 6. Conciones, Mediolani, 1760, II, col. 192.

2 PARAVICINO, barnabita, Il vero figlio adottivo di Maria Nostra Signora, parte 2, cap. 11, § 4, Napoli, 1700, p. 373. - «Mater generis nostri poenam intulit mundo; Genitrix Domini nostri salutem et feminae gessit et viro... Illa occidendo obfuit; ista vivificando profuit: percussit illa, ista sanavit. Pro inobedientia enim obedientia commutatur, et fides pro perfidia compensaturIgnoti auctoris Sermo 120, n. 4, inter Opera S. Augustini, ML 39-1985. - Lo stesso pensiero, quasi colle stesse parole: Sermo 194, n. 2, ML 39-2105. - Vedi sopra, § 4, Della fede di Maria, nota 1, il testo di S. Ireneo su questo argomento.

3 «Elevata fuit per excellentiam conversationis, designata in elevatione rotae de qua Ezech. I: (15) Apparuit rota (una) super terram iuxta animalia, habens quatuor facies, (16) et aspectus rotarum et opus earum quasi visio maris. Et sequitur: (19) Cum elevarentur animalia de terra, elevabuntur simul et rotae. Et additur: (20) Spiritus enim vitae erat in rotis. Per illa quatuor animalia mystice doctrina evangelica denotatur. Per rotam vero illam, quae quatuor facies habet, Virgo beata merito indicatur, quae quatuor virtutes habet, secundum quas vita activa regitur, et omnimoda perfectione ad evangelicam conformatur... In Virgine beata nullum fuit omnino retardativum. Proinde rota volubilis fuit, secudum omnes Spiritus Sancti nutum.» S. BERNARDINUS SENENSIS, Pro festiv. B. M. V., Sermo 12, De Assumptione gloriosae V.M., art. 1, cap. 1: Opera Venetiis, 1745, IV, 120, col. 1. - Opera, Venetiis, 1591, III, pag. 125, col. 1, 2: Tractatus de B.V., Sermo 11 et ultimus, In festo Assumptionis gloriosae V. Mariae, art. 1, cap. 1.

4 «Semper habuit continuum aspectum ad Dei beneplacitum, promptumque consensum semper gerebat in mente, divina beneplacita adimplere.» S. BERNARDINUS SENENSIS, Pro festiv. B. M. V., Sermo 4, De immaculata Conceptione B. M. V., art. 3, cap. 2: Opera, Venetiis, 1745, IV, 88, col. 1. - Opera, Venetiis, 1591, II, pag. 517, col. 1, Quadragesimale de Evangelio aeterno, Sermo 51, in fer. II post Dom. Olivarum, art. 3, cap. 2.

5 «De obedientia Mariae dicit ipsa, Cant. V, 6: Anima mea liquefacta est per incendium caritatis, parata videlicet, instar metalli liquefacti, decurrere in omnes modulos divinae voluntatis: ut dilectus locutus est ad me, per Gabrielem postulans me in matrem, cui me obtuli in ancillamRICH. A S. LAUR., De laud. B. M. V., lib. 4, cap. 28. Inter Op. S. Alb. M., Lugd., XX, 145, col. 1.

6 Da Nazareth a Gerusalemme vi sono da 120 a 130 chilometri; da Gerusalemme a Betlemme 7 chilometri. Novanta miglia romane (1480 m. incirca al miglio, esattamente 1481,75) fanno poco più che 133 chilometri.

7 Io. da SYLVEIRA, Ord. Carm., Commentarii in textum Evangelicum, lib. 2, cap. 7, qu. 2, n. 5, Opera, Lugduni, 1697, I, pag. 308: «Si autem hoc Ioseph, non per Virginem, sed per Angelum dictum est, triplex fuit causa... Secunda: ne Virgini subtraheretur occasio exercendi actum obedientiae ad quam ipsa erat promptissima

8 «Quod si gladius usque ad animam pervenit, quando ad crucem stetit, fugientibus apostolis, cum videret Dominum pendentem (Io. XIX, 25), etiam plusquam martyr fuit, quia in animo non minus amoris quam moeroris est intus gladio vulnerata. Parata enim stetit, si non deesset manus percussoris.» Inter Opera S. Hildefonsi, episcopi Toletani, Sermo 2 (dubius) de Assumptione B. M. V. ML 96-252. – PARRAVICINO, barnabita, Il vero figlio adottivo di Maria, parte 2, cap. 12, § 4, pag. 401.

9 Luc. XI, 28.

10 «Quia et eadem Dei Genitrix, et inde quidem beata quia Verbi incarnandi ministra est facta temporalis, sed inde multo beatior quia eiusdem semper amandi custos manebat aeterna.» S. BEDA VENERABILIS, In Lucae Evangelium expositio, lib. 4 (in Luc. XI, 28). ML 92-480.

11 WADDINGUS, Annales Minorum, ann. 1270, n. 26; Romae, 1732, IV, 320, 321: «(Obierunt et floruerunt sub hoc tempore...) Florentiae, in Conventu Sanctae Crucis, Accursius laicus, singularis erga afflictos pietatis: cuius argumentum est quod, dum in Valetudinarii oratorio apparerent ei beata Virgo Maria, Antonius Patavinus, et alius Minorita sanctus nomina Placidus, vocareturque gemebunde a quodam languido ut remedium aliquod depascenti adhiberet dolori, omisso tantorum colloquio, statim accurrit et ad votum infirmo ministravit. Redeuntem laudavit sacratissima Virgo, quod se ob proximi caritatem dimiserit; quam si tunc negligeret, suo aspectu non eum amplius consolaretur.» - MARCHESE Francesco, Diario sacro d'esercizi di divozione per onorare ogni giorno la B.ma Vergine, 18 marzo, Venezia, 1717, I, pag. 324, 325; IV, 29 ottobre, pag. 147. - Come si vede, il divoto fratello, essendo laico, fu chiamato, non a confessare l'infermo, ma a rendergli un qualunque servizio; e questa bella visione ebbe, non nella propria cella, ma nell'oratorio dell'Infermeria.

12 MARCHESE Francesco, op. cit., 17 settembre, III, pag. 354: «Procurerò di conformarmi piuttosto agli altri, che in alcune occasioni, per fare le mie consuete divozioni ad onore della mia Avvocata, da quelli appartarmi: il che si conferma con quello che narrasi di Clemente Caponio, dell'Ordine dei Predicatori, il quale non avendo un giorno recitato le sue solite divozioni, mentre gli altri religiosi desinavano, egli prostrato davanti all'Immagine della Madonna, le rendeva il consueto tributo di varie lodi e divozioni, quando sentì dalla stessa Immagine una voce che gli disse, che andasse a cibarsi in compagnia degli altri religiosi, perché ella maggior diletto prendeva di vederlo conformato, secondo il suo instituto, agli altri Frati, che applicato in quel tempo alle sue lodi.» - Vien ricordato lo stesso fatto dal Marchese, IV, 29 ottobre, pag. 147. - Clemente de' Caponi, nobile fiorentino, si fece umile fratello laico francescano, per umiltà e per servire al prossimo: vedi più oltre, pag. 399, Esempio 62 e nota corrispondente.

13 «Filius Dei loquitur: «Quid times? etiamsi decies comederes in die propter obedientiam, non tibi imputabitur in peccatum. Nam virginitas meretur coronam; viduitas appropinquat Deo; sed obedientia omnes introducit ad gloriamRevelationes S. BIRGITTAE, lib. 6, cap. 111, pag. 436, col. 1.

14 «Diceva, che quelli che desiderano da dovero far profitto nella via di Dio, si dessero in tutto e per tutto nelle mani dei Superiori: e quelli che non viveano sotto l'ubbidienza, si sottomettessero volontariamente ad un dotto e discreto Confessore, scuoprendogli con ogni libertà e semplicità tutti i loro affari, né determinassero cosa alcuna senza il suo consiglio; soggiungendo, che chi faceva in questo modo, si assicurava di non dover render conto a Dio delle azioni che faceva.» BACCI, Vita, lib. 1, cap. 20, n. 21.

15 «Mater loquebatur: «Ego habui tria, quibus placui Filio meo (humilitatem, obedientiam, caritatem)... Pro obedientia tantam potestatem obtinui, quod nullus tam immundus peccator est, si ad me cum emendationis proposito converitur et cum corde contrito, quod non habebit veniamRevelationes S. BIRGITTAE, lib. 1, cap. 42, Coloniae Agrippinae, 1628, pag. 51, col. 2.

1 S. FRANÇOIS DE SALES, Sermons, seconde série, semon 43, pour le 2.e dimanche après l'Epiphanie, Sermons, IV, Œuvres, X, Annecy, 1898, pag. 9, 11, 12, 13, 14, 15: «Comme très avisée et savante en la manière de bien prier, elle (la Sainte Vierge) usa de la plus courte mais de la plus haute et excellente façon de prier qui soit et qui puisse être, disant seulement ces deux paroles: «Mon Fils et mon Seigneur, ils n'ont point de vin.»... C'est donc une bien bonne prière, que celle-ci, de se contenter de représenter ses nécessités à Notre-Seigneur, les mettre devant les yeux de sa bonté et le laisser faire, avec assurance qu'il nous exaucera selon nos besoins... Le Sauveur lui dit: Femme, qu'avez-vous à démêler avec moi? Mon heure n'est pas encore venue. Cette réponse de prime abord semble bien rude... Cette réponse étaié toute amoureuse, et la Sainte Vierge qui le savait bien s'en sentit la plus obligée Mère qui ait jamais été... L'Epouse au Cantique des Cantiques (I, 12) disait: Mon Ami m'est un faisceau de myrrhe, je le prendrai et le mettrai au milieu de mes mamelles, c'est-à-dire au milieu de mes affections; et la goutte de cette myrrhe venant à tomber, fortifiera et confortera mon cœur. Aussi cette divine Amante, la très sacrée Vierge, prit les paroles de Notre-Seigneur comme un faisceau de myrrhe qu'elle mit entre ses mamelles, au milieu de son amour; elle reçut la goutte qui découlait de cette myrrhe, laquelle raffermit son cœur en telle sorte qu'en entendant la réponse qui aux autres semblait un refus, elle crut sans aucun doute que le Sauveur lui avait accordé ce qu'elle lui demandait... «Mon heure n'est pas encore venuedit-il à sa sainte Mère... O que bienheureuse est l'heure de la divine Providence en laquelle Dieu a voulu nous départir tant de grâces et de biens! O que bienheureuse est l'âme qui attendra avec patience et qui se préparera pour correspondre avec fidélité à icelle quand elle arrivera

2 «Haec Virgo nuncupari potest florens rosa: nam sicut rosa crescere solet inter spinas, ita haec venerabilis Virgo in hoc mundo crevit inter tribulationes. Et quemadmodum quanto rosa in crescendo se plus dilatat, tanto fortior et acutior spina efficitur: ita et haec electissima rosa Maria, quanto plus aetate crescebat, tanto fortiorum tribulationum spinis acutius pungebatur... Sicut rosa constanter in suo loco stare cernitur, quamvis spinae circumstantes fortiores et acutiores effectae fuerint: ita haec benedicta rosa Maria tam constantem gerebat animum, quod quantumcumque tribulationum spinae cor ipsius stimulabant, voluntatem tamen suam nequaquam variabant, sed ad sufferendum ac faciendum quidquid Deo placeret, se promptissimam exhibebat.» S. BIRGITTAE Revelationes, Sermo Angelicus de excellentia B. M. V., cap. 16, pag. 547, col. 1, 2.

3 Questa parola è di S. BERNARDINO DA SIENA, «In signum igitur quod crucifixa crucifixum concepit, ordinavit summa sapientia Dei, quod eodem die Christum concepit, quo etiam fuit passusPro festivitatibus B. V. M., sermo 8, De consensu virginali, sermo 2, art. 2, cap. 1: Opera, Venetiis, 1745, IV, 103, col. 1. - Opera, Venetiis, 1591, III, pag. 100, col. 2: Tractatus de B. V., Sermo 6, Iterum in Annunc. gloriosae Virginis, De consensu virginali, art. 2, cap. 1 (fine).

4 S. ALBERTUS MAGNUS, Quaestiones super «Missus», Quaestio 148 (in fine), pag. 102, col. 2; Mariale, cap. 187 (in fine), pag. 406, col. 1: «Item Is. ultimo (Is. LXVI, 7): Antequam parturiret, peperit: et antequam veniret partus eius peperit masculum. Ex hoc sequitur quod aliquando peperit sine parturitione et sine dolore. Et postmodum sequitur ibidem (v. 8): Numquid parturiet terra in die una? aut parietur gens simul, quia parturivit et peperit Sion filios suos? Ergo aliquando peperit gentem simul, et cum parturitione et dolore. Ergo peperit (Mariale: Primo peperit) filium suum primogenitum sine dolore in sui (Mariale: sua) nativitate; postea peperit totam gentem (Mariale: peperit gentem) simul in filii passione, ubi facta fuit ei in adiutorium simile sibi (Gen. II, 19); ubi (Mariale: unde) ipsa Mater misericordiae Patrem misericordiarum in summo opere misericordiae adiuvit, et una secum omnes homines regeneravit. Et haec regeneratio cum summo dolore utriusque fuit. Unde Glossa ibi posita: Multo labore (Mariale: Glossa ibidem: Post, multo labore) in fide genuit. Ex his patet quod Pater misericordiarum soli Matri misericordiae (Mariale: misericordiarum) opus summae misericordiae, id est, passionem, communicavit.» - Vedi Discorso IV, nota 40, pag. 95.

5 «Nec invenio, fratres dilectissimi, inter ceteras caelestis disciplinae vias quibus ad consequenda divinitus praemia spei ac fidei nostrae secta dirigitur, quid magis sit vel utilius ad vitam vel maius ad gloriam, quam ut qui praeceptis dominicis obsequio timoris ac devotionis innitimur, patientiam maxime tota observatione tueamur.» S. CYPRIANUS, Liber de bono patientiae, n. 1. ML 4-622, 623.

6 «Spinis enim electorum viae sepiuntur, dum solorem punctionis inveniunt in hoc quod temporaliter concupiscunt... Bene autem subditur quod... mox dicat: Vadam et revertar ad virum meum priorem, quia bene mihi erat tunc magis quam nunc (Osee II, 6). Prior quippe vir Dominus est... quem tunc mens uniuscuiusque desiderat, cum multiplices amaritudines velut quasdam spinas invenit in iis delectationibus quas temporaliter concupiscit.» S. GREGORIUS MAGNUS, Moralia in Iob, lib. 34, cap. 2, n. 3. ML 76-719.

7 «Late patet patientiae virtus... nec proficere aliquid in actibus nostris potest ad consummandam laudem, nisi inde consummationis accipiat firmitatem. Patientia est quae nos Deo commendat et servat. Ipsa est quae iram temperat, quae linguam fraenat, mentem gubernat, pacem custodit, disciplinam regit, libidinis impetum frangit, tumoris violentiam comprimit, incendium simultatis exstinguit, coërcet potentiam divitum, inopiam pauperum refovet, tuetur in virginibus beatam integritatem, in viduis laboriosam castitatem, in coniunctis et maritatis individuam caritatem.» S. CYPRIANUS, Liber de bono patientiae, n. 20. ML 4-634, 635.

8 «Calicem quidem meum bibetis... Zebedaei filii, id est Iacobus et Ioannes, non uterque per martyrium occubuit, et tamen quod uterque calicem biberet audivit. Ioannes namque nequaquam per martyrium vitam finivit, sed tamen martyr exstitit, quia passionem, quam non suscepit in corpore, servavit in mente. Et nos ergo hoc exemplo sine ferro esse possumus martyres, si patientiam veraciter in animo custodimus.» S. GREGORIUS MAGNUS, Homiliae in Evangelia, lib. 2, hom. 35, n. 7. ML 76-1263.

9 «Beatus iste Andreas apostolus... dicebat: «O bona crux diu desiderata, et iam concupiscenti animo praeparata! securus et gaudens venio ad te.»... Non modo enim patienter, sed et libenter, verum et ardenter ad tormenta sicut ad ornamenta, ad poenas sicut ad delicias properabat.» S. BERNARDUS, Sermones de diversis, Sermo 16, n. 6. ML 183-582.

10 «Estas almas, pro la mayor parte, les lastima cualquier cosa que digan de ellos. Y no abrazan la cruz, sino llévanla arrastrando, y ansí las lastima, y cansa, y hace pedazos; porque si es amada, es suave de llevar; esto es cierto.» S. TERESA, Conceptos del amor de Dios, cap. 2. Obras, IV, 236.

11 S. TERESA, Conceptos del amor de Dios, segun el Códice de Consuegra, Capitulo siete (corrisponde al cap. 3 della edizione del P. Gracián, che è pure il cap. 3 della recente edizione di Burgos), Obras, IV, 326, Burgos, 1917: «Miremos que al principio de mortificarse un alma, todo se le açe penoso: si comiença a dejar regalos, pena; y si a de dejar onra, tormento; y si a de sufrir una palabra mala se le açe yntolerable; en fin, nunca le faltan tristeças asta la muerte. Como acabare de determinarse de morir al mundo, verse a libre destas penas, y todo al contrario, no aya miedo que se queje, ya alcançado la paç que pide la esposa.» - Cf. Obras, IV, 342, 343, lo stesso passo, «segun el Códice del Desierto de las Nieves».

12 «Ave, unica maeroris obliteratio. Ave, pharmacum dolorem ex omni corde pellens.» S. IO. DAMASCENUS, Homilia 2 in Dormitionem B. V. M., n. 16. MG 96-746.



1 «Ipsa namque est Maria illa de qua dicitur in Actis (I, 14): Hi omnes erant perseverantes unanimiter in oratione cum mulieribus et Maria Matre Iesu. Maria, indefesse perseverando in oratione, exemplum dedit: quam oportet sequi, et non deficereCONRADUS DE SAXONIA, Speculum B. M. V, Lectio 4. Inter Op. S. Bonav., Lugduni, etc. VI, pag. 435, col. 1, D.

2 «Actus latriae ab ore, ut est laus et oratio, excellentissime uit in beata Virgine... tum quia erat nobilissimus modus orandi; tum quia eius oratio habebat rationem iussionis et imperii; tum quia erat impossibile eam non exaudiri.» S. ALBERTUS MAGNUS, Quaestiones super «Missus», Quaestio 51, Opera, Lugduni, 1651, XX, pag. 48, col. 1; Paris., XXXVII, 97. - Mariale, cap. 80: Bibliotheca Virginalis, Matriti, 1648, I, pag. 348, col. 1, 2. - Vedi sopra, Discorso IV, nota 40, pag. 95.

3 Dicemmo.

4 Non già S. Elisabetta vergine O. S. B., ma S. Elisabetta d'Ungheria. - Meditationes vitae Christi, cap. 3, inter Op. S. Bonav., Lugduni, etc., VI, 336, col. 1, D: «Surgebam enim semper in noctis medio, et pergebam ante altare templi, et tanto desiderio, et tanta voluntate, et tanta affectione, quanta poteram et sciebam, petebam gratiam ab omnipotenti Deo observandi illa tria praecepta, et omnia alia mandata legis. Et sic stando ante altare, septem petitiones Domino faciebam.» - Vedi Appendice, 5, pag. 528.

5 «Sine dubio loca Dominicae Nativitatis, Passionis, sepulturae et resurrectionis frequenter circuiens, invisere cupiebat. In eisdem etiam locis lacrimas fundebat et sanctissimi oris sui oscula dulcissima imprimebat.». S. ODILO, Cluniacensis Abbas (+ 1049), Sermo 12, De Assumptione Dei Genitricis Mariae. ML 142-1027.

6 «Insuper, ut tradunt doctores, fomes et omnis inclinatio ad peccandum, imo et peccandi possibilitas, ablatae erant a Maria mundissima, ita quod corpus non traxit mentem ipsius deorsum, nec ulla umquam inordinata affectio, distractio, fragilitas, virtuosissimam mentem eius a contemplationis lumine revocavit, neque occupatio ulla exterior: imo omne quod egit extrinsecus, assidue retulit ad Dei honorem ac veram salutem.» D. DIOONYSIUS CARTUSIANUS, De dignitate et laudibus B. V. M., lib. 2, art. 8, Opera, XXXVI, Opera minora, IV, Tornaci, 1908, p. 80, col. 2.

7 «Ego elongavi me quantum potui a colloquiis et praesentia parentum et amicorum... Instante vero tempore quo, secundum constitutionem, Virgines praesentabantur in templo, affui et ego inter eas... Regressa domum... plus solito ab omnibus me elongavi, et fui sola noctibus ac diebus.» S. BIRGITTAE Revelationes, lib. 1, cap. 10, pag. 13, col. 1, 2.

8 «Virgo hebraice BETHULA appellatur, quae in praesenti loco (Is. VII, 14: Ecce Virgo concipiet) non scribitur: sed pro hoc verbo positum est ALMA, quod praeter LXX omnes adolescentulam transtulerunt. Porro ALMA apud eos verbum ambiguum est: dicitur enim et adolescentula, et abscondita... Unde et in titulo psalmi noni, ubi in Hebraeo positum est ALAMOTH, ceteri interpretes transtulerunt pro adolescentulis, quod LXX interpretati sunt pro absconditis. Et in Genesi legimus: ubi Rebecca dicitur ALMA, Aquilam non adolescentulam, nec puellam, sed absconditam transtulisse. Sunamitis quoque mulier, amisso filio, cum Elisaei fuisset pedibus provoluta, et prohiberet eam Iezi, audit a Propheta: Dimitte eam, quia in dolore est, et Dominus abscondit a me (IV Reg. IV, 27). Pro eo quod in Latino dicitur abscondit a me, in Hebraeo scriptum est eelim memmenni. Ergo ALMA non solum puella vel virgo, sed cum epitásei virgo abscondita dicitur et secreta, quae numquam virorum patuerit aspectibus, sed magna parentum diligentia custodita sit.» S. HIERONYMUS, Commentarii in Isaiam prophetam, lib. 3, cap. VII, 14. ML 24-168.

9 «Postquam dictum est ei, Ave, subiungitur, Gratia plena, Dominus tecum, benedicta tu in mulieribus. Et haec tria respondent tribus principalibus virtutibus Mariae. Gratia plena, merito humilitatis... Dominus tecum, merito solitudinis, quam summe diligebat. Unde ab Angelo sola inventa est in conclavi, quando ingressus est ad eam. Benedicta tu, merito virginitatisRICHARDUS A S. LAURENTIO, De laudibus B. M. V., lib. 1, cap. 6, n. 1. Inter Op. S. Alb. M., Lugd., XX, p. 24, col. 1.

10 «Numquam exibat domum nisi quando ibat ad templum. Et tunc ibat tota composita, semper habebat oculos suos ad terram cum gestu sanctitatis, numquam tripudiabat, sed oculis dimissis ibat.» S. VINCENTIUS FERRERIUS, Sermones hiemales, In vigilia Nativitatis Christi, sermo unicus. Venetiis, 1573, fol. 114, a tergo.

11 «Discite, virgines, non circumcursare per alienas aedes, non demorari in plateis, non aliquos in publico miscere sermones. Maria in domo seria (sera?), festina in publico, mansit apud cognatam suam tribus mensibus. Etenim quae propter officium venerat, inhaerebat officio. Mansit ergo mensibus tribus, non quod domus eam delectaret aliena, sed quia frequentius videri in publico displicebat.» S. AMBROSIUS, Expositio Evangelii secundum Lucam, lib. 2, n. 21. ML 15-1560.

12 «Angelicis enim spiritibus parietes non obsistunt... Suspicandum igitur non est quod apertum invenerit angelus ostiolum Virginis, cui nimirum in proposito erat hominum fugere frequentias, vitare colloquia; ne vel orantis perturbaretur silentium, vel continentis castitas tentaretur.» S. BERNARDUS, De laudabus Virginis Matris, hom. 3 super «Missus», n. 1. ML 183-71.

13 Inter Opera S. Bonaventurae, Lugduni, 1668, (item Romae et Moguntiae), VI, 174, col. 1: RODULPHUS DE BIBRACO (Vadingo, Annales, an. 1344, n. 9, scrive de Bribaco), De septem itineribus aeternitatis, De quinto itinere, distinctio 7: «Unde Vercellensis exponit illud verbum dicens sic: Turtur est solivagus, et significat mentis virtutem unitivam et superintellectualem, quae nidificat in amaenissimis locis virentibus, et assiduis contemplativis mentibus, et pullos, ut turtur, fovet nocte, in superlucenti caligine occulti silentii.» Quel Vercellensis si suppone qui autore del Commentario in Cantica Canticorum, ML 206, col. 17-862, ove, tra l'altro, si legge sulla tortorella, col. 118-119: «Pulchrae sunt genae tuae sicut turturis... Inter sublimia sanctorum exercitia hae virtutes praecipuae sunt... scilicet fides, verecundia, pudicitia, frugalitas, humilitas, innocentia, simplicitas, et sublimis in divina mentis intentio. Sic accipe in turture. Fidem in viro servat, etc. Montium atque arborum sublimia diligit, et solivaga singularitate laetatur- Anche Hurter, Nomenclator literarius, IV, Oeniponte, 1899, n. 96, col. 203, attribuisce questo Commentario al Vercellense, cioè a «Thomas, Can. reg. S. Aug. in canonia S. Victoris Parisiensis, Abbas S. Andreae Vercellensis, sancti Antonii Patavini magister (+ 5 dec. 1246)». - Ma Oudin (ML 206, col. 9-12) - col Possevino, Apparatus, v. Thomas Cisterciensis, il quale però sbaglia di molto sull'epoca in cui visse l'autore - sostiene, con argomenti che sembrano convincenti, le parti di «THOMAS CISTERCIENSIS monachus.» Avrà scritta la sua opera verso il 1180, giacché viene dedicata a Pontius Claromontanus episcopus, pur egli Cisterciense, il quale fu vescovo dal 1170 al 1189. Nel 1233, fu arricchito questo Commentario di brevi note dal Cardinale Giovanni Algrino, de Abbatisvilla (Abbeville), creato Cardinale nel 1227, + 1237. - Non è da prendersi in considerazione l'attribuzione che Paulus Reatinus Minorita, nel 1653, fece di quest' opera al Dottore Sottile. Sorse da ciò una controversia che durò due anni, con processo formale, e fu terminata con sentenza del P. Maestro del Sacro Palazzo, in favore di Tommaso Cisterciense.

14 «Tu dicis, fumus ego sum teter coram divinis oculis... et ille dicit, non, sed fumus ex aromatibus myrrhae et thuris, qualem decet ascendere de aureo thuribulo ante altare aureum, usque ad oculos et olfactum Domini (Apoc. VIII, 3, 4). Talis fumus, imo talis «fumi virgula», tu, o beata Maria, suavem odorem spirasti Altissimo, caelestibus disciplinis erudita atque extenuata. Talis ascendisti per desertum, id est, animam habens valde solitariamRUPERTUS, abbas Tuitiensis, Comment. in Cantica Cantic., lib. 3. ML 168-877.

15 «Rursum in secundam profectionem vir bonus (Abraham) oraculo monitus mittitur, non iam ex altera civitate in alteram, sed in regionem desertam, in qua vagus degat, non aegre ferens errorem et sedes incertas ac inconstantes. Quod tamen quis alius tulisset aequo animo, si derelictis propriis aedibus, insuper ab omni urbe prohibitus, protraheretur in loca inaccessa et devia? quis non verso itinere domum repetisset propere, neglecta spe proposita, cupiens praesentem egestatem effugere, et stultitiam reputans propter incerta bona involvi malis certissimis? Solus hic afficiebatur aliter, iucundissimam vitam existimans secessum a multitudine... Sic enim natura comparatum est, ut qui Deum invenire cupiunt, amicam ei solitudinem diligant, hoc primum modo imitati beatam illam ac felicem essentiamPHILO IUDAEUS, Lucubrationes eius omnes: XIV, Vita sapientis per doctrinam perfecti, sive De legibus non scriptis, hoc est De Abrahamo. Basileae, 1554, pag. 237. - Di Filone, Ebreo Alessandrino, contemporaneo degli Apostoli, fa grandissimo elogio S. Girolamo, Liber de viris illustribus, cap. 11, ML 23, col. 625-630.

16 «O desertum, Christi floribus vernans! O solitudo, in qua illi nascuntur lapides de quibus in Apocalypsi (XXI, 18) civitas magni regis exstruitur! O eremus, familiarius Deo gaudens! Quid agis, frater, in saeculo, qui maior es mundo?» S. HIERONYMUS, Epistola 14, n. 10. ML 22-353, 354.

17 «Iuge quippe silentium, et ab omni strepitu saecularium quies cogit caelestia meditari.» S. BERNARDUS, Epistola 78, ad Sugerium Abbatem Sancti Dionysii (per lodarlo della riforma introdotta nelal sua celeberrima Abbazia), n. 4. ML 182-193. - Vedi il nostro volume XIV, cap. 15, § 2, nota 1, pag. 98.

18 «Salve, sancta parens, enixa puerpera Regem - Qui caelum terramque tenet per saecula, cuius - Numen et, aeterno complectens omnia gyro, - Imperium sine fine manet; quae ventre beato - Gaudia matris habens cum virginitatis honore, - Nec primam similem visa es, nec habere sequentem: - Sola sine exemplo placuisti femina Christo.» - Coelius SEDULIUS, Carmen Paschale, lib. 2, versus 63-69. ML 19-599, 600.




Precedente - Successivo

Indice | Parole: Alfabetica - Frequenza - Rovesciate - Lunghezza - Statistiche | Aiuto | Biblioteca IntraText

IntraText® (V89) © 1996-2006 EuloTech